ب- دستکاری ژنتیکی(تغییرات ژنتیکی)[۵]

علم دستکاری ژنتیکی در واقع علمی است که منجر به ایجاد تغییر در مهم­ترین بخش سلول یعنی ماده ژنتیکی دی ان ای[۶] موجودات به روشی می­شود که در طبیعت رخ نمی­دهد،[۷] در واقع فنی است که از موجودات زنده برای ساخت یا تغییر محصولات، ارتقا کیفی گیاهان یا حیوانات و تغییر صفات میکروارگانیزم­ها برای کاربردهای ویژه استفاده می­ کند. [۸]

دستکاری ژنتیکی، عملیاتی را در بر می­گیرد که در آن ژن­های تعیین­کننده هویت فرد که مطابق بند ۷ گزارش توضیحی پروتکل اختیاری کنوانسیون حمایت از حقوق بشر و شان انسان درخصوص کاربرد زیست­شناسی و پزشکی راجع به منع همانندسازی انسان (تصویب شده در تاریخ ۱۲ ژانویه ۱۹۹۸ میلادی در شورای اروپا)،[۹] به آنها ژن­های هسته­ای گفته می­شود، به شیوه­ای  عمدی دستخوش تغییر می­شوند. به بیانی علمی­تر دستکاری ژنتیکی به مجموعه روش­هایی گفته می­شود که به منظور جداسازی و خالص­سازی ژن­ها و وارد کردن و بیان یک ژن خاص در یک میزبان به کار می­رود و در نهایت منجر به بروز یک صفت خاص و یا تولید محصول مورد نظر در جاندار میزبان می­شود. علم مهندسی یا دستکاری ژنتیک که قابلیت تلفیق ژن های مختلف و تولید انواع موجودات عجیب، درمان انواع بیماری­ها، تولید تمامی اندام­های بدن و غیره را دارد، در آینده نزدیک به تولد سربازان شکست ناپذیر نیز منجر خواهد شد، سربازانی که با دستکاری ژنتیکی به طور کامل ضدضربه و ضدگلوله شده ­اند. در این عرصه همچنین دانشمندان در حال کار روی پروژه ای هستند تا با اصلاح ژن­ها، انسان­هایی با طول عمر بیش از ۲۰۰ سال و توانایی های بدنی فوق العاده در آزمایشگاه­ها تولید کنند.[۱۰]

تغییرات ژنتیکی باعث تغییر یک گونه می­شود، این چیزی است که تکامل نامیده می­شود. انسان­ها نیز مدتها است که به اهمیت این موضوع پی برده و تلاش کرده­اند تا از آن بهره گیرند. در دهه­های اخیر برنامه ­های اصلاح نژادی که بر روی گیاهان و حیوانات انجام شده و می­شود با هدف آن است که گیاهان و حیواناتی ایجاد شوند که هر چه بیشتر در خدمت منافع انسان باشند. برای مثال، گیاهانی که در برابر آفت­ها مقاوم­ترند و محصول بیشتری تولید می کنند برای انسان­ها مفیدترند. اما موضوع مهم آن است که هر چند انسان از علم ژنتیک برای بهتر کردن نژاد گیاهان و حیوانات بهره برده­است، تا کنون تلاشی برای بهبود نسل بشر بر مبنای ژنتیک صورت نگرفته است. [۱۱]در اصل اگر دقت کنیم، در می­یابیم که بسیاری از پیشرفت­های انسان باعث می­گردد تا نسل آدمی در طی زمان ضعیف و ضعیف تر شده و توانایی بقا را از دست بدهد. [۱۲]برای مثال، در گذشته بسیاری از کودکان و انسان­ها پیش از آن که به سن تولید مثل برسند، به دلیل بیماری­های ارثی از میان می­رفتند. این روند، باعث می­گردید تا اشکالات ژنتیکی به نسل بعدی منتقل نشود و در نتیجه سلامت نسل بعد تضمین می­گردید. اما اکنون پیشرفت علم پزشکی باعث گردیده است تا انسان­هایی با نقص­های ژنتیکی که در شرایط طبیعی امکان بقا نداشتند، بتوانند به حیات ادامه دهند و تولید مثل کنند. به این ترتیب، نقص ژنتیکی از نسلی به نسل بعد منتقل شده و در میان نوع بشر گسترش می­یابد. البته این تنها یک مثال از روندی است که بر بقای نسل بشر تاثیر منفی می­گذارد. بنابراین انسان امروزی در حالی که برخی گیاهان و جانداران را اصلاح ژنتیکی می­ کند، ساختار ژنتیکی خود را نیز تخریب می­ کند.

ج- “‌بیوتکنولوژی”(مهندسی ژنتیک)[۱۳]

در حال حاضر علم مهندسی ژنتیک به عنوان یکی از شاخه­های مهم زیست فناوری یکی از فناوری­های مهم و کلیدی در توسعه و تامین نیازهای بشر در تمامی زمینه­ها محسوب می­شود. به گونه­ای که به اذعان بسیاری از کارشناسان، اگر قرن بیستم به نام رایانه و ارتباطات نام گذاری شده­است، باید قرن بیست و یکم را قرن بیوتکنولوژی نامید. دانشمندان در سراسر جهان بر این باورند که تسخیرکنندگان علم و فناوری آینده در سه گروه فناوری اطلاعات، نانوفناوری و بیوتکنولوژی (زیست فناوری) خلاصه می­شوند. به گفته کارشناسان، علم دستکاری ژنتیک در حال حاضر در ردیف پیشرفته­ترین فناوری­های بشر است و اگر کشوری نتواند خود را با روند توسعه این محور مهم و استراتژیک در دنیا هماهنگ کند، به طور قطع از دنیا عقب می­ماند. به اذعان کارشناسان، در تاریخ علوم تجربی، پژوهش­های بیوتکنولوژی را می­توان از معدود مواردی دانست که در آن تحقیقات بنیادی به سرعت به سطح کاربردی می­رسد.[۱۴]

بیوتکنولوژی یا فناوری زیستی به مفهوم کاربرد علوم زیستی و اثر متقابل آن­ها در فناوری­های ساخت بشر است. مجموعه فنونی که از موجودات زنده، برای ساخت یا تغییر محصولات، ارتقا کیفی گیاهان یا حیوانات و تغییر صفات میکروارگانیسم­ها برای کاربردهای ویژه استفاده می‌کند. این فنون شرایطی برای دانشمندان فراهم می­آورند که بتوانند یک یا چند ژن را از یک موجود زنده( یک حیوان یا یک گیاه)، برداشته و به موجود زنده دیگری تزریق کنند و به این ترتیب موجودی با ژن­های متفاوت خلق کنند. سالیان درازی است که بشر برای افزایش کیفیت غذای خود از روش­های مختلف فناوری زیستی در پرورش گیاهان و حیوانات استفاده کرده­است، اما در دهه اخیر، مهندسی ژنتیک دانشمندان را قادر ساخته تا ژن­های موجودات زنده را با دستکاری تغییر دهند و یا ژن­های ویژه­ای را بین موجودات زنده منتقل کنند و از این طریق بتوانند موجب تکثیر صفات دلخواه شوند. به عبارت دیگر مهندسی ژنتیک به معنی هر کاربرد تکنولوژیکی است که از سیستم‌های زیستی، ارگانیسم‌های زنده یا مشتقات آن‌ها استفاده می‌کند تا محصولات یا ‌فرآیندهایی را برای استفاده‌های ویژه به وجود بیاورد یا اصلاح کند. به عبارت دقیق­تر مهندسی ژنتیک با بهره گرفتن از یک سری فناوری­های خاص قادر به تغییر ساختار ژنتیکی موجودات زنده مانند حیوانات، گیاهان و ریزسازواره ها (مانند باکتری ها و مخمرها) است. اساس مهندسی ژنتیک عبارت است از توان شناسایی ژن مورد نظر یعنی ژنی که حاوی ویژگی مطلوب در موجودات است، مجزا کردن آن ژن، مطالعه کارکرد و اصول فعالیت آن تغییر ژن و کار گذاشتن مجدد آن در میزبان طبیعی خود و یا گیاه و جانوری دیگر. تمامی این تکنیک ها ابزار هستند نه هدف و با بهره گرفتن از آنها می­توان طبیعت و وظیفه و کارکرد ژن­ها را شناسایی نمود، اسرار مقاومت به بیماری­ها را گشود، رشد و نمو را تنظیم نمود و یا در نحوه ارتباط میان سلول­ها و موجودات دخل و تصرف نمود. در کنار این ابزارها، تولید میکروارگانیسم­ها، حیوانات و گیاهان تراریخته از طریق مهندسی ژنتیک یکی از راهکارهایی است که می­توان از طریق آن به اهدافی مانند تولید غذای بیشتر، تولید محصولات مطلوب و با عمر نگهداری بالا، تولید فراورده های دارویی و غیره دست یافت.[۱۵]

د- موجودات تغییریافته ژنتیکی  (ترانس‌ژنتیک)

موجود تغییریافته ژنتیکی موجود زنده­ای است که ساختار ژنتیکی آن با بهره گرفتن از فناوری مهندسی ژنتیک تغییر داده شده است. این موجود ممکن است یک گیاه،[۱۶]حیوان،[۱۷] انسان یا یک میکروارگانیسم باشد. در واقع موجودات زنده اصلاح شده ژنتیکی، موجودات زنده­ای هستند که یا مقداری دی­ان­ای بیگانه به آنها اضافه شده است و یا  علی رغم اینکه دی­ان­ای بیگانه به آنها اضافه نشده، وضعیت مکملی ژنی خود آنان تغییر یافته است. “‌گونه اهلی یا اصلاح شده” به معنی گونه‌ای است که روند تکاملی آن تحت تأثیر اقدامات انسان‌ها برای رفع نیازهایشان تغییر کرده است.[۱۸]بند ۴ ماده ۱۰۶ قانون حفاظت از محیط زیست انگلستان (۱۹۹۰)[۱۹] در تعریف ارگانیسم اصلاح شده از نظر ژنتیکی (منظور ارگانیسم­های غیر انسان) بیان می­دارد که هنگامی ارگانیسم از نظر ژنتیکی اصلاح شده محسوب می­شود که ژن یا دیگر مواد ژنتیکی آن ارگانیسم با بهره گرفتن از شگردهای فنی، تغییر یافته باشد و به واسطه روندی غیر از آن چه که به طور طبیعی در  جفت گیری اتفاق می­افتد، ایجاد شوند.

تولید جانوران دست‌ورزی شده (ترانس‌ژنیک) نیز از دیگر دستاوردهای بسیار مهم بیوتکنولوژی و ژنتیک جدید در عرصه علوم زیستی است که اهداف ارزشمندی را دنبال می‌کند. جانور ترانس‌ژن علاوه بر ماده ژنتیکی خود، واجد مقداری ماده ژنتیکی اضافی با منشا خارجی می‌گردد. این جانور باید قادر باشد که ژن بیگانه را به نسل‌های بعدی انتقال دهد. امروزه روش‌های متعددی برای ایجاد جانوران ترانس‌ژنیک ابداع شده‌است.

ه- شبیه سازی[۲۰]

از دیگر موضوعات بسیار مهم روز در زمینه مهندسی ژنتیک و تغییرات ژنتیکی، که ارتباط تنگاتنگی با حقوق بین الملل بشر داشته و احتمالاً در آینده منشأ تحولات بزرگی در این زمینه خواهد بود، بحث کلون‌سازی (همانندسازی یا شبیه‌سازی) یا تکثیر غیرجنسی سلول‌ها است؛ که طی آن با همانندسازی از روی سلول بالغ یک موجود زنده، نسخه‌ای مشابه موجود اولیه ساخته می‌شود. اندکی پس از شبیه‏سازی نخستین حیوان پستاندار در سال ۱۹۹۷ میلادی، امکان شبیه‏سازی انسان نیز مطرح شد. شبیه‏سازی انسان برحسب هدف آن به دو نوع تقسیم می‏شود: مولّد[۲۱] و درمانی یا تحقیقاتی. [۲۲] در شبیه‏سازی مولد هدف نهایی تولد انسانی است که به لحاظ ژنتیک همانند فردی است که دی ان ای او مورد استفاده قرار گرفته است. حال آنکه در نوع تحقیقاتی یا درمانی، هدف‏ تولید فرد دیگری نیست بلکه مقصود به دست آوردن سلول‏های بنیادی جنینی و استفاده از آنها در درمان بیماری‏های گوناگون است.[۲۳]

بند دوم: تعریف واژه ها و اصطلاحات مرتبط با حقوق بین ­الملل بشر

الف- حقوق بشر

تعریف واحدی از حقوق بشر وجود ندارد و نویسندگان در این باره تعریف­های متعددی را ارائه داده­اند، بعضی گفته­اند حقوق بشر، حقوقی است که از نظر ملل متمدن برای هر فرد به طور ذاتی و اساسی وجود دارد و این حقوق تجزیه و تفکیک ناپذیر هستند و اگر دولتی بخواهد در شمار ملل متمدن قلمداد شود، رعایت این حقوق الزامی است. [۲۴]همچنین گفته شده است، حقوق بشر به معنای امتیازاتی کلی است که هر فرد انسانی طبعًا دارای آن است. این امتیازات در صورت تحقق، معیار واقعی مشروعیت و ملاک محدودیت اقتدار دولت در قبال افراد است.[۲۵] با توجه به تعریف­های فوق می­توان گفت حقوق بشر، مجموعه ­ای از امتیازات دارای مضمون و مفهوم والای انسانی است که انسان با صرف نظر از هرگونه وابستگی دینی، نژادی، جنسی و غیره از آن برخوردار است.[۲۶]بنابراین حقوق بشر، حق­هایی جهان شمول، ذاتی و غیرقابل سلب هستند که انسان­ها به خاطر انسان بودنشان به صورت برابر باید از آنها بهره مند گردند. جهان شمولی، ذاتی و غیرقابل سلب بودن، ویژگی حق­هایی است که انسان به دلیل حیثیت و کرامت خود باید به طور یکسان از آنها برخوردار گردد. جهان شمولی به معنای فرا فرهنگی، ذاتی به معنای پیوند با حیثیت و کرامت انسانی و غیرقابل سلب بودن، بدین معنی است که این حق ها ریشه در قانون گذاری و یا اراده ی حکومت ندارند. روشن است که غیرقابل سلب بودن به این معنی نیست که تحت هیچ شرایطی نتوان از برخی افراد به دلایل موجه، پاره­ای از این حقوق را سلب و یا اعمال آن را محدود کرد. [۲۷]

ب- حقوق بین الملل بشر

حقوق بین ­الملل بشر یا حقوق اساسی نوع بشر عبارت است از مجموعه امتیازاتی که با توجه به شأن و مقام انسان شکل گرفته است. فلسفه­ی وجودی حقوق بین ­الملل بشر، اعتلای منزلت این حقوق بوده تا آن که با رعایت موازین آن در سراسر جهان، همه­ی افراد بشر به صورتی یکسان از این امتیازات بهره مند گردند. [۲۸]