پایان نامه شناسایی عوامل مؤثر بر استقرار موفقیت آمیز بودجهریزی بر مبنای عملکرد ...

گرایش به نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در سراسر جهان روزبه روز در حال افزایش است. ایران نیز مانند سایر کشورها، نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد را جهت بهبود برنامه ریزی و اصلاح فرایند مدیریت مالی خود پذیرفته است. هدف اصلی نظام های بودجه ریزی، پاسخگویی و ارزیابی عملکرد دولت می باشد که این هدف در نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در قالب سه معیار کارایی، اثربخشی و صرفه اقتصادی نمایان می شود. بودجه بر مبنای عملکرد یک برنامه سالانه به همراه بودجه سالانه است که رابطه ی میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه و نتایج به دست آمده از اجرایان برنامه را نشان می دهد. روش تحقیق نیز به صورت توصیفی-تجویزی می باشد در این پژوهش برای استقرار نظام بودجه ریزی برمبنای عملکرد ابتدا باید عوامل موثر بر استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی برمبنای عملکرد که همان متغیر های مستقل ما در این تحقیق می باشند و بر متغیر وابسته ما یعنی بودجه ریزی برمبنای عملکرد تاثیر گذار هستند، شناسایی و استخراج شود و مدلی کار آمد جهت استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی برمبنای عملکرد در بخش دولتی ارائه گردد. از این رو، مسئله اصلی این تحقیق شناسایی عوامل اصلی مؤثر بر استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی برمبنای عملکرد از نظرکاشناسان بودجه ریزی در سازمان های دولتی شهر تهران است و در این راستا، مهم ترین عوامل تاثیر گذار در پژوهش های پیشین خارجی و داخل کشور بررسی گردیده است. این تحقیق در سال 94-1393 با مراجعه و نظرخواهی از 215 نفر از مدیران و کارشناسان بودجه ریزی سازمان های مذکور با ابزار پرسشنامه و نیز نظر خواهی از خبرگان و محققان دانشگاهی صورت گرفته است. در این تحقیق از پرسشنامه استفاده گردیده است که روایی و پایایی این پرسشنامه عوامل موثر بر استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی برمبنای عملکرد 0.840 بوده است. برای تعیین سطح استقرار از آزمون t تک نمونه ای، برای شناسایی عوامل زیربنایی از تحلیل عاملی اکتشافی و برای رتبه بندی عوامل، از تحلیل فریدمن استفاده شده است. یافته های حاصل از تحلیلهای مربوطه، نشان می دهد که میزان استقرار بودجه ریزی در سازمان های دولتی مذکور برابر با 1.888 است که کمتر از حد متوسط می باشد. همچنین یافته های حاصل از تحلیل های مربوطه بیانگر کشف 9عامل (الگوی برنامه ریزی شفاف، الگوی قانونی و سازمانی، ویژگی های محیطی مناسب ، مدیریت مالی و اقتصادی ، سیستم حسابداری و مالی، شاخص های تخصیص منابع، عوامل فرایندی و فردی، عوامل مدیریتی، ساختار نیروی انسانی) در استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی برمبنای عملکرد در سازمان های دولتی مذکور است. لذا پیشنهاد می گردد مدیران ارشد و بدنه اجرایی سازمان های دولتی با تمرکز بر عوامل مذکور استقرار بودجه ریزی برمبنای عملکرد را در سازمان هایشان، تضمین نمایند.

واژگان کلیدی: بودجه ریزی، بودجه برمبنای عملکرد، استقرار موفقیت آمیز، سازمان های دولتی

1-1 مقدمه:

با استناد به مواد 138 و 144 قانون برنامه چهارم توسعه کشور، دولت جمهوری اسلامی ایران موظف شده است تا پایان سال دوم این برنامه ضمن بازنگری در فرآیند نظام بودجه ریزی کلیه الزامات و راه کارهای قانونی و ساختاری موردنیاز را به گونه ای فراهم نمایند که نظام بودجه ریزی مبتنی برمبنای عملکرد، استقراریافته و توسعه یابد. در این راستا لازم است با شناسایی کامل فرصت ها و تهدیدهای موجود، مناسب ترین روش برای ورود به این حوزه اتخاذ شود (فرهمند و اعتماد زاده،1388). یکی از اشکالات اساسی نظام بودجه ریزی کشور غیرعملیاتی و شفاف نبودن می باشد که هزینه های زیادی را به کشور تحمیل کرده است که از آن جمله می توان به کسری بودجه سالیانه چند هزار میلیارد تومانی دولت اشاره کرد. در حال حاضر بیش از 60 درصد حجم بودجه سالیانه کشور به شرکت ها و مؤسسات دولتی اختصاص دارد که موجب ریخت وپاش های فراوان سالانه آن ها شده که با تنظیم بودجه برمبنای عملکرد و شفاف، انتظار می رود این هزینه ها به حداقل ممکن کاهش یابد کمبود منابع مالی یک محدودیت عمده در بخش دولتی می باشد. بدون توجه به جایگاه مالی، هیچ دولتی نمی تواند از ایجاد نوعی مصاحبه بین اهدافش دوری کند. اگر گزینه های منطقی با آگاهی کامل شکل بگیرند سیاست های دولتی به اثربخش ترین شکل، تعیین خواهند شد. برای نیل به چنین آگاهی و دانش، باید اطلاعات کمی و کیفی به طور منظم گردآوری، سازمان دهی و تحلیل گردد تا پیامد هزینه ها از منابع مالی محدود دولت مشخص گردد توسعه حیطه و افزایش پیچیدگی خدمات دولتی، مشکلاتی را در ارشاد و هماهنگی وظایف دولت ایجاد کرده است. در شرایط کمبود منابع دولت برای تأمین اهداف و پوشش کلیه نیازها و تقاضاها، تصمیم گیرندگان دولتی مجبورند بین برنامه های گوناگون دست به انتخاب بزنند. یک فرایند منطقی تصمیم گیری برای تأمین مناسب علایق و منافع عمومی تنها از طریق استفاده از ابزار مناسب تصمیم گیری دولتی امکان پذیر است (مهدوی،1388). شناسایی عوامل مؤثر در استقرار نظام بودجه ریزی برمبنای عملکرد و ارائه راهکارهای بهتر برای دستگاه ها و سازمان های اجرایی کشور جهت کاهش هزینه های عمومی و شفافیت مالی از اهداف نگارنده برای تنظیم این پژوهش می باشد.

2-1 بیان مسئله:

در دهه هشتاد قرن بیستم میلادی به علت ارتقای سطح مسئولیت دولت ها و سطح مطالبات شهروندی، دولت های کشورهایی اروپایی به فکر تحول در سیستم مدیریت این نهادها افتادند که منجر به رویکرد مدیریت عمومی نوین بخش عمومی گردید. ازاین رو، شکل گیری نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد از زمانی آغاز گردید که پارادایم مدیریت عمومی نوین نیز مطرح و به تدریج در کشورهایی به اجرا درآمد. گرایش به نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در سراسر جهان روزبه روز در حال افزایش است. ایران نیز مانند سایر کشورها، نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد را جهت بهبود برنامه ریزی و اصلاح فرایند مدیریت مالی خود پذیرفته است (باباجانی و رسولی، 1390). هدف اصلی نظام های بودجه ریزی، پاسخگویی و ارزیابی عملکرد دولت می باشد که این هدف در نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در قالب سه معیار کارایی، اثربخشی و صرفه اقتصادی نمایان می شود (قدیم پور و طریقی،1388). بسیاری از کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه دنیا، در راستای تحولات اخیر در بخش دولتی در تلاش اند به منظور افزایش بهره وری و برقراری ارتباط میان اهداف استراتژیک و کلان با برنامه های عملیاتی، نظام های بودجه بندی خود را به یک نظام عملکرد محور یا عملیاتی تغییر دهند. در کشور ما مدیریت بخش اعظمی از منابع به عهده دولت است و کیفیت مدیریت آن در وضعیت مردم آثار اساسی دارد و مدیران بخش عمومی در این میان نقش بسیار مهمی را در ترکیب منابع برای تحقق اهداف سازمانی و دولتی بر عهده دارند و باید در راستای عملکرد خود در برابر نمایندگان مردم پاسخگو باشند. لازمه این پاسخگویی استفاده از ابزارهایی می باشد که کارایی عملیات دستگاه هایی دولتی را بالابرده و منجر به اثربخشی بهتر منابع مصرف شده گردد. از مهم ترین ابزارهایی که می تواند مدیران را در این بخش یاری نماید استفاده از نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد به عنوان ابزاری نتیجه گراست که سعی در ایجاد پیوند در میان منابع مصرف شده به نتایج حاصله مطلوب دارد. در ایران نیز از ده سال پیش نطام بودجه ریزی در دستور کار سازمان سابق مدیریت و برنامه ریزی کشور قرار گرفت؛ اما پس از گذشت حدود ده سال از آغاز این حرکت، اکثر صاحب نظران و متخصصان بودجه در داخل کشور اعتقاددارند که نتایج قابل قبولی نداشته است (باباجانی و رسولی،1390). بودجه بر مبنای عملکرد شبیه یک قرارداد پیمانکاری است. پیمانکار ابتدا شرح عملیات و خدمات خود را شرح می دهد و بر اساس صورت وضعیت و شرح هزینه ها و نتایج کار خود مبلغ خود را دریافت می کند یعنی در قبال عملیات انجام گرفته به پیمانکار وجه پرداخت می شود. در بودجه ریزی بر مبنای عملکرد رابطه دولت با دستگاه های اجرایی شبیه رابطه کارفرما با پیمانکار است (عباسی،1391). بودجه بر مبنای عملکرد یک برنامه سالانه به همراه بودجه سالانه است که رابطه ی میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنامه و نتایج به دست آمده از اجرای آن برنامه را نشان می دهد (باباجانی و رسولی،1390). بودجه ریزی بر مبنای عملکرد یک برنامه سالانه است که در آن رابطه بین منابع مالی تخصیص یافته و نتایج حاصل از اجرای هر برنامه با شاخص های کمیت پذیر نشان داده می شود. در کنفرانس مجالس ایالتی هوور بودجه برمبنای عملکرد چنین تعریف شد: تخصیص منابع برای نیل به اهداف خاصی و نتایج قابل اندازه گیری هر برنامه. کمیسیون هوور معتقد است بودجه های برمبنای عملکرد باید روی ویژگی های عملکرد نسبی کاری که باید انجام شود متمرکز باشند نه روی چیزهایی که باید خریداری شود؛ زیرا اشیا خریداری شده ابزارهایی برای نیل به یک نتیجه اند نه خود نتایج. امروزه بودجه ریزی برمبنای عملکرد معروف به بودجه ریزی برای نتایج است (عباسی،1392). نظام فعلی بودجه ریزی در کشور متأثر از نظام بودجه ریزی سنتی است و چنین به نظر می رسد که در برآوردن اهداف مصوب ناتوان بوده و نقش چندانی در کاهش بیکاری، تورم و . نداشته است. این پژوهش عوامل مؤثر بر بودجه ریزی مانند ساختار، نگرش، عوامل فنی و فرایندی، منابع انسانی، توانایی، اختیار، پذیرش، ویژگی شاخص ها و اهداف، عوامل محیطی، ساختاری، زمینه ای موردبررسی قرار می دهد. پژوهش حاضر در نظر دارد به سؤالاتی از قبیل اینکه اجرای بودجه ریزی بر مبنای عملکرد کارایی و اثربخشی مناسب را در به کارگیری منابع فراهم می آورد؛ امکان پیاده سازی بودجه ریزی بر مبنای عملکرد با شرایط موجود در دستگاه های اجرایی شهر تهران وجود دارد؛ و در کدام زمینه ها نیاز به برنامه ریزی بیشتر جهت ایجاد بستر مناسب در اجرای بودجه ریزی بر مبنای عملکرد وجود دارد، پاسخ دهد. عوامل مؤثر موفقیت در استقرار بودجه برمبنای عملکرد به عنوان متغیرهای مستقل و میزان موفقیت استقرار بودجه بر مبنای عملکرد به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته می شود.

3-1 اهمیت یا ضرورت تحقیق:

یکی از ضرورت های ساختار اقتصاد بخش اجرایی سازمان ها، اصلاح روش های بودجه ریزی و توزیع منابع آن است در حال حاضر در بسیاری از کشورهای درحال توسعه همچون کشورمان ایران از روش های سنتی و یا افزایشی بودجه ریزی استفاده می شود (عبدصبور و راوند،1391). در روش فعلی بودجه ریزی، مبنای اصلی، بودجه سالانه سازمان است و بی اعتنا به افزایش فعالیت یا پرسنل جدید طبق سال قبل تنظیم می شود، درواقع تعیین بودجه بر اساس قدرت چانه زنی سازمان تشکیل شده است (عیدی و همکاران[1]،2011). از مفروضات اصلی بودجه ریزی سنتی؛ تجزیه، تفکیک و بخش بندی اعضای اعتبار به اجزای داده و توزیع اعتبارات با تخصیص مبالغ جز به ریز داده ها می باشد. در بودجه ریزی سنتی می توان به عدم تناسب سطح فعالیت و بودجه تخصیص یافته به هر واحد اشاره داشت اما در بودجه ریزی بر مبنای عملکرد منابع به تناسب حجم فعالیت به عملیات و فرایندها تخصیص می یابد (بوی و کوین،2007).[2]

در ایران، به رغم جایگاه ممتاز برنامه ریزی و اهمیتی که بودجه در تهیه و اجرای برنامه های عمرانی دارد، ابزار چندان کارآمدی نیست. تهیه و تصویب بودجه برای هر دوره مالی توان قابل توجهی از نیروهای کارشناسی دستگاه ها را به خود اختصاص می دهد و بحث های گسترده ای را در میان قوای قانون گذار و اجرایی مطرح می کند. ازاین رو فرایند تهیه و اجرای بودجه در نیم قرن گذشته به مسئله پیچیده و دشواری در مدیریت بخش عمومی تبدیل شده است که پیامدهای نامطلوب و رو به تزاید خود را به دولت تحمیل می کند. ساختار بودجه سازمان های دولتی کشور، اکنون به گونه ای است که به راحتی هزینه ساز است و منابع واقعی را از منابع غیرواقعی تفکیک نمی کند و در بودجه دستگاه های دولتی ایران فقط استمرار حیات دستگاه ها مطرح است نه ضرورت های واقعی جامعه، لذا بررسی موضوعاتی از قبیل اهداف و فلسفه وجودی و توجیهات قانونی ناظر بر تهیه بودجه برمبنای عملکرد برای دستگاه های دولتی موردتوجه و بازنگری قرار نمی گیرد. این عوامل منجر به انحراف فرایند بودجه ریزی در بخش دولتی از مسیر علمی و صحیح آن به مسیر چانه زنی و بهره گیری از منابع قدرت در پیش بینی و تخصیص بودجه شده است و احساس مسئولیت در این رابطه کم شده و نتیجه این روند اختصاص بخش عمده ای از بودجه به کارهای غیرضروری و خارج از اولویت شده است (عبدصبور و راوند،1391). حرکت و اقدامات به سوی بودجه ریزی بر مبنای عملکرد به عنوان یکی از محورهای اصلی تحول و توسعه اقتصادی-در کنار سایر محورها چون هدفمندسازی یارانه ها، اصلاح نظام بانکی، اصلاح نظام مالیاتی، اشتغال زایی و غیره باید در اولویت قرار بگیرد تا سازمان های دولتی بتوانند به ایجاد بسترهایی برای مدیریت و برنامه ریزی عملکرد و توسعه توانمندی های منابع انسانی و فنی گام بردارد (عبدصبور و راوند،1391). بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در حال حاضر در هیچ یک از دستگاه های اجرایی کشور پیاده سازی و اجرانشده است و مشکلات شفاف سازی و پاسخگویی عمومی دولت در مخارج عمومی وجود دارد. لذا پژوهش حاضر در نظر دارد که شناسایی عوامل موفقیت آمیز در استقرار بودجه ریزی بر مبنای عملکرد را در دستگاه های اجرایی شهر تهران از دیدگاه کارشناسان بودجه ریزی موردبررسی قرار دهد.

4-1 اهداف تحقیق:

شناخت عوامل مؤثر بر اجرای موفقیت آمیز بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی شهر تهران.
اولویت بندی عوامل مؤثر بر موفقیت بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی شهر تهران.
میزان سنجش استقرار بودجه ریزی برمبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی شهر تهران.

5-1 سؤال های تحقیق:

دو سؤال این تحقیق عبارت اند از:

عوامل مؤثر بر اجرای موفقیت آمیز بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی شهر تهران کدام اند؟
ترتیب اولویت/ اهمیت عوامل مؤثر بر اجرای بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی شهر تهران چگونه است؟
موفقیت استقرار بودجه برمبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی شهر تهران تا چه میزان است؟

6-1 قلمرو پژوهش:

قلمرو این پژوهش به شرح زیر قابل تبیین است:

قلمرو موضوعی: این پژوهش ازنظر قلمرو موضوعی ناظر بر شناسایی عوامل مؤثر بر استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی شهر تهران است.
قلمرو مکانی: قلمرو مکانی این پژوهش در دستگاه های اجرایی شهر تهران است.
قلمرو زمانی: این پژوهش ازنظر زمانی یک پژوهش تک مقطعی است که بازه زمانی آن سال 1394 است.

7-1 متغیرهای تحقیق:

متغیرهای مستقل

عوامل مؤثر بر استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی برمبنای عملکرد در مدل مفهومی تحقیق متغیرهای مستقل محسوب می شوند

متغیر وابسته

متغیر وابسته در این پژوهش میزان استقرار موفقیت آمیز بودجه ریزی برمبنای عملکرد است.

8-1 روش تحقیق:

تحقیقات معمولاً یا از نوع بنیادی و نظری هستند که در راستای کشف حقایق یا ایجاد دانش جدید هستند یا کاربردی هستند که در راستای حل مسائل و تصمیم گیری به کار گرفته می شود. تحقیق حاضر ازنظر هدف تحقیقی کاربردی است که درصدد بررسی شناسایی عوامل موفقیت آمیز در پیاده سازی بودجه ریزی بر مبنای عملکرد در دستگاه های اجرایی تهران است.

روش تحقیق نیز به صورت توصیفی-تجویزی می باشد و نحوه گردآوری داده ها پرسش نامه است که از طریق نرم افزار spss داده ها مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرند.

9-1 جامعه آماری و حجم نمونه:

جامعه آماری: جامعه بزرگ ترین مجموعه از موجودات است که در یک زمان معین مطلوب ما قرار می گیرد. در تعریفی دیگر، تعدادی از عناصر مطلوب موردنظر که حداقل دارای یک صفت مشخصه باشند را جامعه معرفی کرده است (آذر، مؤمنی، 1377: 5).

جامعه آماری در این پژوهش شامل مدیران و کارشناسان سازمان های دولتی شهر تهران است؛ و حجم نمونه پژوهش از طریق فرمول کوکران انتخاب می شود که شامل کارشناسان بودجه هر سازمان می باشد.

روش نمونه گیری در این تحقیق از نوع غیرتصادفی دردسترس است. با توجه به سطح اطمینان بررسی و آلفای موردنظر (آلفا 5%) حجم نمونه را می توان تعیین نمود و داده ها از طریق پرسش نامه جمع آوری می شود.

101 روایی و اعتبار ابزار:

روایی[3]: در تحقیقات کمی ابزاری دارای روایی است که به طور واقعی آنچه را که ادعای سنجش آن را دارد بسنجد. در سنجش روایی پرسشنامه از دو روش روایی سازه و روایی محتوایی استفاده خواهد شد، روایی محتوایی توسط خبرگان موردبررسی قرار خواهد گرفت و روایی سازه با کمک تحلیل عاملی و با بهره گرفتن از نرم افزار spss انجام می شود. در این پژوهش روایی بر اساس مبانی نظری تحقیق و نظرات اساتید راهنما و مشاور تأمین خواهد شد.

اعتبار[4]: پژوهشگران کمی مدعی اند که سنجه های مورداستفاده آن ها زمانی که به وسیله پژوهشگران مختلف بر روی آزمودنی های مشابه انجام شود نتایج یکسانی دهد (آذر، عادل، مؤمنی، منصور،1387). در این پژوهش، پایایی پرسش نامه آزمون آلفای کرونباخ استفاده می شود.

11-1 ابزار یا تکنیک تجزیه وتحلیل

تحلیل عاملی: تحلیل عاملی اصطلاحی است کلی برای تعدادی از تکنیک های ریاضی و آماری مختلف اما مرتبط باهم به منظور تحقیق درباره ماهیت روابط بین متغیرهای یک مجموعه معین. تحلیل عاملی تکنیکی است که کاهش تعداد زیادی از متغیرهای وابسته به هم را به صورت تعداد کوچک تری از ابعاد پنهان یا مکنون امکان پذیر می سازد (هومن، 1380، ص 367-372). در این پژوهش برای شناسایی عوامل از تحلیل عاملی استفاده شده است.