1-2 ضرورت و اهمیت پژوهش

در هر اجتماع دینی ای، دین از طریق تدوین و تنظیم یک نظام­نامه­ی اخلاقی و حقوقی یکی از نیازهای اساسی را که برای تداوم حیات اجتماعی آنان لازم است، تأمین می­ کند. «این نظام اخلاقی برای تک تک اعضای خود محیطی معنوی فراهم می­سازد، به­ طوری که مردمان از زنده‏گی کردن با هم در آن نظام اخلاقی لذت ببرند» (دورکیم، 1378: 288). هم چنین، «جامعه از طریق نهاد دین می تواند نقش متعادل کننده ­ای را برای [برخی از] تمایلات و خواسته­ های بشری ایفا نماید» (همان: 290). از طرفی، انسان اساسن با خلأ های وجودی ای دست به گریبان است و این خلأها منجر به بروز حالتی از سرگشته گی در جهانی رازآلود و سربرآوردن احساس تهی بوده گی در درون او می شود. در این میان، دین با ارائه ی پاسخ­هایی – هرچند بعضن مبتنی بر تفکر اسطوره­ای- تلاش می کند برای یک چنین خلأهایی چاره جویی کند و از این طریق، معنا و هدفی را در پس حیات مؤمنان قرار دهد. تکیه­ی انسان مؤمن به قدرت بی­انتها و خیرخواهی علی الاِطلاقی که برای خدا یا خدایان متصور می­شود، موجب آرامش وی گردیده و به واسطه ی این احساس آرامش، فرد در خود احساس قدرت و تحمل بیش تری را در مواجهه با تجربیات تنش زا می­ کند.

آن چه مبرهن است، نقش انکارناپذیر دین در جهت دهی به حیات فردی و جمعی بسیاری از انسان ها و جوامع در طول تاریخ است؛ نقشی که با شتاب گرفتن تغییرات اجتماعی ـ چه در سطح نهادی و چه در سطح فردی به سرعت در حال دگرگونی است. در این میان، آن چه ضروری می کند انجام مطالعه و کسب شناخت در مورد دین داری مردمان و نقش و جای گاهی است که دین در نزد انسان مدرن دارد. در واقع، با شناسایی سطوح، تنوعات و تحولات دین داری افراد می توان دریافت که روند تغییرات اجتماعی ـ فرهنگی، دین داری آنان را به چه سمت و سویی هدایت کرده است. این تغییرات را بیش از هر کجا در محیط هایی می توان یافت که بیش ترین تأثیر را از وضعیت مدرن می پذیرند و همان طور که پیش تر ذکر شد، به نظر می رسد دانش گاه به عنوان یک نهاد مدرن که گفتمانی عقلانی بر آن حاکم است، بستر مناسبی را برای مطالعه ی تغییر نگرش ها و ارزش ها فراهم می سازد؛ به ویژه این که بسیاری از دانش جویانی که از زمینه ای نسبتن سنتی برخورداراَند، با ورود به دانش گاه و فراگیری علوم و مواجهه با اندیشه های نو و تفکر عقلانی و تربیت انتقادی، این تعامل و / یا کشمکش نیروهای سنتی و مدرن را بیش از هر قشر دیگری تجربه می کنند.

از طرفی، پس از پیروزی انقلاب 57 و استقرار نظام سیاسی جمهوری اسلامی و با توجه به غلبه­ی ایده ئولوژی مذهبی در آن، هدف این نظام، دینی­کردن بسیاری از جنبه­های زنده‏گی مردم بود (با تفسیر خاصی از دین که خود مدنظر داشتند) و توجه به ارزش­های فرامادی را شعار اساسی خویش قرار دادند و در این راه سرمایه­گذاری­های زیادی شد. اما با فروکش کردن شور انقلابی و تثبیت نهادهای مختلف و گذار از مشکلات جنگ این شعارها در جامعه و میان جوانان اَشکال دیگری به خود گرفته است. اکنون بعد از بیش از سه دهه چنین به نظر می رسد که نتایج به بار آمده از سیاست گزاری های انجام شده در زمینه ی دین دارسازی مردم، چیزی نیست که به مزاق حاکمیت دینی خوش آید و بسیاری از روحانیون سیاست پیشه بیان می کنند که نتایجی خلاف آن‏چه برنامه ریزی شده بود به بار آمده است. به‏عبارت دیگر، نتایج سیاست­های دین دارسازی و یک­سان­سازی دینی مردم- به‏ویژه در مورد جوانان و دانش‏گاهیان- در سال­های اخیر به بار ننشسته است. تشدید پروژه­های دین دارسازی مردم در سال­های اخیر و محدود ساختن برخی فعالیت­های فکری و فرهنگی­ای که احساس می شد به نحوی از انحا باورهای دینی مردم را تضعیف می­ کنند را می­توان واکنشی از سوی مسؤولین به این ناکامی دانست. هم­اکنون بسیاری از مسؤولین در زمینه­ انتقال ارزش­ها و موازین دینی اظهار نارضایتی کرده و معتقداَند آن­گونه که باید، این ارزش­ها به جوانان منتقل نشده است. این این دغدغه ها را می توان با ورق زدن برخی از روزنامه ها و مجلات مشاهده کرد. در ادامه برای نشان‏دادن این نگرانی به مواردی از این‏ دست استناد می­شود:

رضا فاطمی در مقاله­ خود تحت عنوان «تاریخ­چه و ماهیت سکولاریسم» بیان می­ کند که یکی از ویژه‏گی­های عدم پای بندی به دین، روحانیت­ستیزی است. «آن­ها با طرح مسائلی چون مدیریت علمی و تجربی در برابر مدیریت فقهی، سعی دارند روحانیت را از دخالت در اداره جامعه باز دارند.» (مقاله­ «دین­گریزی جوانان، بحران یا راه­حل» نشریه­ جامعه­ی مدنی، برگرفته از نرم­افزار نمایه).
مقاله­ «سکولاریسم بزرگ­ترین آفت انقلاب اسلامی، مهم­ترین چالش دهه سه وم انقلاب» (نشریه­ی جوان، سال 1380).
سید محمد خاتمی در یکی از نطق­های کلیدی خود پس از تجمع­های مردم در روز عاشورا در جریان اعتراض به نتایج انتخابات سال 88 اظهار داشت: «. سکولاریسم اما با موازین دینی و فرهنگی ما سازگار نیست. عامل بیگانه می­کوشد که سکولاریسم را در جامعه رواج دهد و اما مهم­تر از عامل بیگانه، غیردینی­شدن جامعه­ی ماست [و نکته همین­جاست] که جامعه به سویی می­رود که از حکومت دینی دل­خوش نیست. رفرم و اصلاحات از رواج سکولاریسم و افول دین در جامعه و اذهان و رفتار ایرانیان جلوگیری می­ کند . جمهوریت و اسلامیت که هر دو در خطراند . [بنابراین] باید از بحرانی شدن اوضاع بیش از این جلوگیری کرد» (سخنان سید محمد خاتمی در 29 دی ماه 1388، سایت گویانیوز).

آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی در دیدار جمعی از مسؤولان، اساتید و دانش‏جویان دانش‏گاه علوم اسلامی رضوی، به دین‏ستیزی و دین‏گریزی جوانان اشاره می‏کند: «باید برای این دین‏ستیزی و دین گریزی که در بعضی جوانان پیدا شده، فکری کرد؛ البته نمی خواهیم بگوییم این مسأله تحت چه عواملی ایجاد شده است . هر کجا نقصی باشد، از جهت این است که ما به اسلام و هدایت های ائمه(ع) عمل نکرده ایم و اگر خوب عمل شود مردم و جوانان به دین و قرآن روی می آورند» (روزنامه دنیای اقتصاد، چهارشنبه 11 مرداد 1391).
«در عصر کنونی یکی از مشکلات بزرگ جامعه‏ی اسلامی، دین­گریزی نسل جوان است. این موضوع، ذهن و توجه بسیاری از مبلغان و داعیان مسلمان را به خود معطوف نموده است، که به جرأت می‎توان گفت، این پدیده‏ی ناخواند‏ه­ی عصر حاضر، نسل جوان ما را به‏طور جدی تهدید می‎کند» (دست رسی در: http://www.fa.ommatonline.com/article/194).
حجت‏الاسلام تقدیری؛ مسؤول حوزه‏ی علمیه‏ی عبدالعظیم در گفت‏و‏گو با پایگاه بین ­المللی هم‏کاری‏های خبری شیعه (شفقنا) اظهار داشت: «.عوامل دین‏گریزی مختلف است و هر زمان بخشی از آن غلبه پیدا می‏کند و زمینه‏ی رشد دین‏گریزی را فراهم می‏سازد . تبیین و ترویج نادرست و ناسازگار نشان‏دادن دین با نیازهای فطری و طبیعی بشر از عواملی است که امروزه باعث دین‏گریزی برخی جوانان ایرانی شده است» (دست­رسی در: http://www.shafaqna.com/persian/dialogue/item/30524).
سخنان بالا، عمق دغدغه ی حاکمیت دینی را در مواجهه با تغییرات به وجود آمده در سپهر دینی جامعه به مثابه ی یک آسیب اجتماعی نشان می دهد و می تواند گواهی باشد بر سربرآوردن تحولات دینی به ویژه در میان جوانان. اما دغدغه ی پژوهش حاضر، مطالعه ی این تغییرات صرفن به مثابه ی یک پدیده ی اجتماعی است و نه یک آسیب اجتماعی. با انجام پژوهش هایی از این دست و در ابعاد وسیع تر، می­توان پی برد که این دغدغه­ها و نگرانی­ها تا چه میزان واقعی است و آیا موضوع عدم پای بندی و دین گریزی مطرح است یا ظهور صورت­های دیگری از پای بندی دینی که با صورت­های سنتی متفاوت است و یا هردو. چنان‏چه بحث دین­گریزی و عدم پای بندی دینی مطرح باشد، نتایچ این پژوهش می ­تواند گوشه ای از لایه های پنهان دین­گریزی جوانان ایرانی و عدم پای بندی دینی آنان را آشکار ساخته و به شناخت این پدیده کمک کند. عواملی که شاید از چشم بسیاری از سیاست گزاران و متولیان نهادهای دینی و حکومتی پنهان مانده باشد. چه آن­که واکاوی علل تحول در پای بندی دینی و شنیدن دلایل این تحول از زبان نوگرونده گان می ­تواند ما را در شناخت ابعاد مختلف این پدیده یاری کرده و هم‏چنین برخی از گرایش­های تحلیلی نادرست و سوگیرانه در زمینه­ پای بندی دینی، دین گریزی و دین­ستیزی جوانان که ناشی از نگاه ارزشی و ایده‏ئولوژیک بدین مسأله است را به چالش کشد.

بیش تر پژوهش های تجربی ای که در فضای ادبیاتی جامعه­شناسی دین صورت گرفته اند عمدتن مربوط به سنجش دین‏داری و سنجش «میزان» پای بندی دینی دانش‏جویان است (نگاه کنید به فصل دوم همین أثر)؛ اگر چه در لابه لای پاره­ای از این پژوهش‏ها به نقش عوامل زمینه­ای در میزان پای بندی دینی مردمان نیز پرداخته شده است اما تا جایی که نگارنده مطلع است، تا کنون پژوهش مستقلی که به­صورت کیفی به توصیف و تبیین تحول در پای بندی دینی دانش‏جویان بپردازد، صورت نگرفته و لذا نتایج حاصل از این پژوهش می ­تواند منجر به افزایش شناخت ما نسبت به افت و خیز های دین داری جوانان و آگاهی از سیر تحولات جاری در زمینه ی پای بندی دینی دانش‏جویان شود.

1-3 پرسش­های پژوهش