هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی مولفه های اخلاق حرفه ای کارآموزان اداره کل آموزش فنی و حرفه ای استان البرز بوده است. در راستای انجام این پژوهش به بررسی نظرات مختلف درباره اخلاق حرفه ای پرداخته شد. مطالعه به روش تحقیق آمیخته از نوع «اکتشافی» بوده و داده ها با بهره گرفتن از ابزارهای مصاحبه، بحث و گفتگو و پرسشنامه محقق ساخته بدست آمده است. این پژوهش دارای دو جامعه آماری و چهار گروه نمونه است که کلیه اعضای نمونه ها با توجه به ماهیت پژوهش به روش نمونه گیری هدفمند غیر تصادفی انتخاب شده اند. برای تجزیه و تحلیل داده های کمی در سطح آمار توصیفی از شاخص های فراوانی، درصد و میانگین و در سطح آمار استنباطی از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد و برای تجزیه و تحلیل و تفسیر داده های کیفی پژوهش روش تحلیل محتوا به کار برده شد. واحد تحلیل برای داده های کمی فرد و برای داده های کیفی عبارات کوتاه شفاهی یا متنی بوده است. در نهایت شش مولفه (صداقت، صراحت، مسئولیت پذیری، احترام، وفاداری و همکاری) برای اخلاق حرفه ای کارآموزان- چهار مولفه(افراد، ابزار، وظایف و محیط) برای شغل و چهارده ویژگی(آمادگی ـ استعداد، احراز شرایط ـ امکانات، اشتغال ـ ارتزاق، اخلاق ـ اعتماد، اختیار ـ انگیزه، ارتباط ـ استفاده، ابتکار ـ ارتقاء)برای افراد حرفه ای احصاء شد. همچنین عبارت”اخلاق حرفه ای به کلیه تعهدات حرفه مند نسبت به افراد، ابزار، وظایف و محیط اطلاق می شود”به عنوان تعریف جدیدی برای اخلاق حرفه ای ارائه شد و یک مدل با عنوان «ماتریس اخلاق – حرفه» تدوین شد.

کلید واژه ها: حرفه، اخلاق حرفه ای ، مولفه های شغل، ویژگی های افراد حرفه ای

 

فهرست                                              صفحه

فصل اول: کلیات طرح پژوهش                        1

1-1-مقدمه                                      2

1-2-بیان مسئله                                       2  

1-3- اهداف                                      4

1-3-1 – هدف اصلی                                4 

1-3-2- اهداف فرعی                               4

1-4- سوال های تحقیق                                  4

1-5- استفاده کنندگان از نتایج پایان نامه                          5

1-6- ضرورت انجام تحقیق                               5

1-7- قلمرو موضوعی ، زمانی و مکانی تحقیق                  5

1-8- اصطلاحات و تعاریف                           5

فصل دوم:مبانی نظری و پیشینه پژوهش                   8

2-1- معرفی سازمان آموزش فنی و حرفه ای                    9

2-2- مبانی نظری                                 11

2-2-1- زرتشت                                    11

2-2-2- سقراط، افلاطون و ارسطو                             11

2-2-3- اپیکور و نظریه خوشی گرایی                         12

2-2-4- کانت                                     13

2-2-5-  سودگرایی در پیوند با خوشی‌گرایی                   14

2-2-6- اخلاق انسان گرایانه                            16

2-3- معانی و کاربردهای اخلاق                              16

2-4- تعریف و قلمرو فلسفه اخلاق                            18 

2-4-1- مسایل فلسفه اخلاق                              18

2-4-2- اهمیت و ضرورت فلسفه اخلاق                          19

2-5- انواع پژوهش‌های اخلاقی                            20

2-5-1- پژوهش توصیفی (اخلاق توصیفی)                        20

2-5-2- پژوهش هنجاری (اخلاق هنجاری)                        20

2-5-3- فرا اخلاق                                 22

2-6- فرایند تحول رفتار اخلاقی                             23 

2-6-1- فرایند تحول وجودی کی یر که گارد                   23

2-6-2- نظریه روان‌شناختی کولبرگ                       27

2-6-3- فرایند رشد اخلاقی                              30

2-6-4- نظریه تحول اخلاقی سازمان‌ها                         31

2-7-تعریف کار                               32

2-8- تعریف شغل                              32

2-9- حرفه چیست؟                             32

2-10- ویژگی‌های حرفه                         34

2-11- رویکرد تحلیل مفهومی به حرفه                            35

2-12- تحلیل فرایند حرفه                                  36

2-13-حرفه ای کیست و دارای چه ویژگی های می باشد               36

2-14- اخلاق و اخلاق کار                           38

2-15- هویت معرفتی اخلاق حرفه‌ای                        39

2-16- تعریف اخلاق حرفه‌ای                              41

2-17-انواع مسئولیت های اخلاقی                             42

2-18-تعهد                                       43

2-19-وظایف اصلی در اخلاق حرفه ای                          44

2-20- اصول اخلاق حرفه ای از دیدگاه اسلام                   46

2-21-آرمان اخلاق حرفه‌ای                               51

2-22- ویژگی‌های معرفتی اخلاق حرفه‌ای                        55

2-23- قواعد تشکیل دهنده اخلاق حرفه‌ای                     58

2-24- پنج نظام عمده اخلاق حرفه‌ای                          60

2-25- ویژگی‌های اخلاق حرفه‌ای                           64

2-26- قوانین اخلاق حرفه‌ای                             64

2-27- لزوم تدوین قوانین اخلاقی                            65

2-28- وجوه مشترک اکثر قوانین اخلاقی                                    66

2-29- نقاط ضعف قوانین اخلاقی                              67

2-30- سابقه علمی پیشینه تحقیق در ایران و خارج از کشور                 68

 

2-31-نتیجه گیری                                 73

فصل سوم روش شناسی پژوهش                         75

3-1 مقدمه                                       76

3-2 – ماهیت پژوهش                                    76

3-2-1 تحقیق کیفی                                78

3-2-2- تحقیق کمی                                78

3-3 -جامعه آماری                                79

3-3-1-جامعه آماری پژوهش کیفی                         79

3-3-2-جامعه آماری پژوهش کمی                          79

3-4- نمونه و روش نمونه‌گیری                           80

3-4-1 -نمونه و روش نمونه‌گیری پژوهش کیفی                        80

3-4-2- نمونه و روش نمونه‌گیری کمی                               80

3-5 -ابزار گرد‌آوری داده‌ها                            80

3-5-1- ابزار گردآوری داده‌های کیفی                              80

3-5-2 -ابزار گردآوری داده‌های کمی                               80

3-6 -نحوه اجرای پژوهش                           82

3-6-1- نحوه اجرای پژوهش کیفی                          82

3-6-1-1 -تعیین ویژگی افراد حرفه ای                             82

3-6-1-2 -تعیین مؤلفه‌های اخلاق حرفه‌ای                            83

3-6-2 -نحوه اجرای پژوهش کمی                          83

3-7 -روش تجزیه و تحلیل داده‌ها                            84

3-7-1 -تجزیه و تحلیل داده‌های کیفی                        84

3-7-2- تجزیه و تحلیل داده‌های کمی                         84

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها                         85

4-1- مقدمه                                                                 86

4-2- مشخصات توصیفی گروه های نمونه آماری                                86

4-3 – تجزیه و تحلیل و تفسیر سوالات پژوهش                            87

4-4- یافته های دیگر پژوهش حاضر                       91

4-4-1- ماتریس اخلاق – حرفه                            91

4-4-2- نمودار پراکنش اخلاق- مهارت                         92

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری                      94

5-1- مقدمه                                      95

5-2- خلاصه نتایج و یافته های پژوهش                         95

5-3- نتایج کلی حاصل از پژوهش                          99

5-4-محدودیت های پژوهش                           102

5-5-پیشنهادهای پژوهش                                 102

5-5-1- پیشنهادهای کاربردی                            102

5-5-2- پیشنهادات پژوهشی                              102

منابع و ماخذ                                                 105

پیوست: پرسشنامه رفتار اخلاقی                                                                 109

چکیده انگلیسی                                       111

صفحه عنوان به انگلیسی                               112

• مقدمه:

    تغییر و رشد سریع تکنولوزی و صنایع، میل زیاد ترکیب بین رشته ها و بوجود آمدن رشته های بین رشته ای موجب پیچیده و تخصصی تر شدن مهارت های مورد نیاز حرفه ها شده است. این تغییرات موجب طولانی تر شدن زمان فراگیری مهارت های مورد  نیاز حرفه ها، مشکل تر شدن فهم و برقراری ارتباط مدیران، مشتریان و کلیه افرادی شده است که با این حرفه ها ارتباط دارند و ضعف در برقراری ارتباط صحیح موجب عدم آشنایی با حقوق خویش برای مشتریان و عدم توانایی کنترل و نظارت کارکنان توسط مدیران شده است. این پیچیدگی از طرفی نیز باعث رفتارهای سلیقه ای بین صاحبان حرفه ها و رعایت نکردن استانداردهای کمی و کیفی کار می شود. این تغییرات نیازمند تغییرات سریع و صحیح در قوانین مرتبط با نظارت و کنترل وظایف شغلی کارکنان است. مدیران به این نتیجه دست یافته اند که فقط با قوانین و مقررات نمی توان کارکنان و  سازمان ها را اداره کرد، زیرا اجرای صرف قانون نیازمند کنترل بیرونی است که نتیجه کمی در دست یابی به اهداف سازمانی را دارد، بلکه در کنار آنها به ابزار دیگری نیاز است که علاوه بر کنترل و نظارت های قانونی و مقرراتی (کنترل بیرونی)، نیازمند کنترل ها و نظارت های درون فردی باشد ، چنین ابزاری «اخلاق» نام دارد. براین اساس و به اعتقاد کارشناسان برای اداره بهتر کارکنان ضرورت دارد که «اخلاق» در کنار «قانون» قرار بگیرد، خودکنترلی جایگزین دیگر کنترلی شود و هدف های اخلاقی به قوانین اخلاقی تبدیل شوند.(انصاری،1386 ص6) جوزفسون رفتار اخلاقی را لازمه کارکرد بسامان یک جامعه می داند به زعم وی اصول اخلاقی همانند حلقه ای افراد جامعه را در کنار هم و با هم  نگه  می دارد.(اسفندیاری ،1386ص12)

• بیان مسئله:

شرکت ها و سازمان های صنعتی از مجموعه بناها و کارگاه ها – ابزار، تجهیزات، ماشین آلات و مواد- سرمایه- اهداف، طراحی، برنامه ریزی، سازماندهی و کنترل و نظارت و مهم تر از همه این ها  و آنچه که حلقه اتصال  این موارد است نیروی انسانی تشکیل شده است. دربین کلیه این عوامل بزرگترین سرمایه درونی هر سازمان نیروی انسانی  و بزرگترین سرمایه بیرونی هر سازمانی مشتریان آن هستند. در طراحی و راه اندازی شرکت ها ی صنعتی تلاش می شود مناسب ترین و مطلوب ترین امکانات و تجهیزات، ماشین آلات، ابزارآلات و فضاهای مورد نیاز متناسب با اهداف از پیش در نظر گرفته شده  برای سازمان خریداری، نصب، راه اندازی و ساخته شوند و در تهیه آنها نهایت دقت و کنترل و نظارت انجام می گیرد. این موارد فاقد روح، جان و شعور می باشند به همین دلیل در تهیه، خرید و ساخت آنها نظارت و کنترل در حد بسیار مطلوبی امکان پذیر است. برا ی مثال برای خرید ماشین آلات به مواردی چون کشور و شرکت سازنده آن، میزان دقت دستگاه در تولید یا انجام کار، تعداد واحد تولید محصول یا کار در واحد زمان، نحوه راه اندازی و اپراتوری آن، شیوه نگهداری و تعمیرات و هزینه آن، خدمات پس از فروش و قیمت دستگاه کنترل می شود. برای ساخت  فضاهای کارگاهی به کمک نقشه های  از پیش طراحی شده و در نظر گرفتن چیدمان  دستگاه ها و نحوه ارتباط بین دستگاه ها در فرایند تولید فضای مناسب ساخته می شود.

اما عاملی که حلقه اتصال کلیه عوامل شرکت می باشد و بیشترین تاثیر را در موفقیت و دست یابی به اهداف سازمانی و یا شکست و نرسیدن به آن را دارد نیروی انسانی است که برای تامین نیروی انسانی متناسب با اهداف سازمانی، شرکت ها اقدام به جذب و استخدام نیروی انسانی می نماید. در این مورد نیز شرکت ها بیشترین تلاش را برای جذب افراد متخصص متناسب با هریک از فرایندهای انجام کار می نمایند. شرکت ها در جذب نیروی متخصص نسبتا موفق عمل می کنند زیرا امکان بررسی میزان چیرگی و مهارت  داوطلب استخدام  بوسیله روش های مختلف از جمله آزمون های نظری، عملی و مصاحبه وجود دارد. اما چیزی که ایجاد نگرانی و در انجام کار موجب بوجود آمدن مشکل می شود  تشخیص میزان تعهد افراد و اخلاقی بودن رفتار آنها حین انجام کار در ارتباط با دیگر کارکنان و تجهیزات و امکانات است.  برای این منظور برخی از شرکت ها تلاش هایی را در جذب نیروی انسانی متعهد و بعد از ورود آنها با تدوین قوانین و مقررات اخلاقی اقداماتی را انجام داده اند. ولی متاسفانه در بیشتر موارد با کوشش های انجام شده و اعمال قوانین و مقررات رعایت اصول اخلاق حرفه ای از طرف  متخصصین به خوبی رعایت نمی شود.

اصول اخلاق حرفه ای و وجدان کار در کشورهای توسعه یافته سالهاست مورد توجه قرار گرفته است. به اعتقاد جوزفسون اخلاق گرایی قرن بیستم و بیست و یکم دلیل توجه به اخلاق دارای دو نشانه بارز است؛ اول نقش مهم و پر معنای رفتار اخلاقی در حفظ و بقای  یک جامعه مدنی و دوم وجود تعدادی پر شمار از نمونه های ضد اخلاقی(اسفندیاری،1386ص12). اخلاق حرفه ای کوتاه مدتی است مورد توجه کشورهای در حال توسعه نیز واقع شده است به گونه ای که تعهد کاری و حس مسئولیت در انجام مشاغل و حرفه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را تحقق بخشیده است( انصاری، 1386ص6) .

عدم توجه به اخلاق حرفه ای و تلاش برای کنترل و نظارت کارکنان صرفا بوسیله قوانین و مقررات پیامدهای زیادی از جمله پایین بودن رضایت شغلی کارکنان، مشخص نبودن حق و حقوق مشتریان و کلیه افرادی که با صاحبان حرفه سر و کار دارند، نارضایتی مشتریان و مدیران از انجام خدمات ارائه شده و . . . می شود که از دلایل اصلی آن عدم توجه در تدوین قانون به کمک مولفه های اخلاقی است. این پژوهش سعی دارد با تعیین مولفه های اخلاق حرفه ای کارآموزان به کمک مربیان و سرپرستان سهمی کوچک در حل برخی مشکلات کاری را داشته باشد و زمینه ای  را برای آموزش اخلاق حرفه ای در محیط های کار ایجاد نماید.

 مسئله اصلی این است که آیا کارآموزان رفتار اخلاقی مناسب شغل را رعایت می کنند؟ مولفه های اخلاق حرفه ای کدامند؟ ویژگی های یک فرد حرفه ای چیست؟عوامل موثر شغلی کدامند و موارد مورد احترام در محیط کار چه هستند، نظر مربیان و سرپرستان در مورد مولفه ها ی اخلاق حرفه ای چیست؟ آیا سرپرستان ارزیابی تقریبا یکسانی از رفتار اخلاقی کارکنان خود دارند؟ آیا رابطه ای بین اخلاق حرفه ای و سطح مهارت کارکنان وجو دارد؟ تمامی این موارد مربوط به اخلاق حرفه ای می باشد که موضوع پژوهش پیش روست.

1-3- اهداف:

1-3-1 – هدف اصلی:

شناسایی ویژگی های افراد حرفه ای و مولفه های اخلاق حرفه ای کارآموزان و ارائه یک مدل برای اخلاق حرفه ای در اداره کل آموزش فنی و حرفه ای استان البرز

1-3-2- اهداف فرعی:

1- شناسایی ویژگی های افراد حرفه ای از نظر مربیان و سرپرستان

2- شناسایی مولفه های اخلاق حرفه ای کارآموزان از نظر مربیان و سرپرستان

3- شناسایی مولفه های شغل از نظر مدیران و مربیان

4- بررسی وضعیت اخلاق حرفه ای کارآموزان اداره کل آموزش فنی و حرفه ای شاغل در صنایع

5- بررسی میزان هماهنگی بین نظرات سرپرستان در ارزیابی نمره اخلاق حرفه ای کارآموزان

6- بررسی رابطه بین نمرات اخلاق حرفه ای و مهارت کارآموزان

1-4- سوال های تحقیق

 1- ویژگی های افراد حرفه ای از نظر مربیان و سرپرستان چیست؟

2- مولفه های اخلاق کارآموزان از نظر مربیان و سرپرستان چیست؟

3- مولفه های شغل از نظر مدیران و مربیان چیست؟

4- وضعیت اخلاق حرفه ای کارآموزان اداره کل آموزش فنی و حرفه ای شاغل در صنایع چگونه است؟

5- آیا بین نظرات سرپرستان در ارزیابی نمره اخلاق حرفه ای کارآموزان همبستگی معناداری وجود دارد؟

6-  آیا بین نمرات اخلاق حرفه ای و مهارت کارآموزان رابطه ای وجود دارد؟

1-5- استفاده کنندگان از نتایج پایان نامه:

– برنامه ریزان و سیاست گذاران آموزش فنی و حرفه ای جهت برنامه ریزی محتوای برنامه درسی اخلاق حرفه ای

– مربیان می توانند از نتایج حاصل در آموزش مفاهیم اخلاق حرفه ای به کارآموزان استفاده کنند.

– سرپرستان صنایع به منظور ایجاد برقراری ارتباطات سالم تر و ارزیابی عملکرد کارکنان می توانند از نتایج حاصل از این پژوهش استفاده نمایند.

– مدیران صنایع از نتایج این پژوهش در استخدام کارکنان و ارتقاء شغلی آنان می توانند استفاده کنند.

1-6- ضرورت انجام تحقیق:

 سرعت زیاد در تغییرات تکنولوژی و میل زیاد ترکیب بین رشته های فنی و به تبع آن دشوارتر شدن درک و فهم حق و حقوق کلیه افراد مرتبط با یک خدمت و یا محصول اعم از کارکنان، مدیران، سرپرستان، تامین کنندگان و مشتریان ضرورت توجه به حق و حقوق کلیه افراد از یک سو و پذیرش مسئولیت های مرتبط با جایگاه هریک از افراد و انجام آن از سوی دیگر، ضروت توجه به آموزش و نهادینه کردن اخلاق حرفه ای در فراگیران مهارت های شغلی حین آموزش مهارت های تخصصی و استفاده از این مولفه ها در ارزیابی عملکرد شغلی و جذب نیروی متعهد و متخصص، ارتقاء و تعالی سازمانی، بهبود ارتباطات بین فردی، کاهش هزینه های تولید و رضایت مشتری ضرورت انجام این پژوهش را توجیه می نماید.

1-7- قلمرو موضوعی، زمانی و مکانی تحقیق:

قلمرو موضوعی این پژوهش اخلاق حرفه ای، قلمرو زمانی سال 1389و قلمرو مکانی آن اداره کل آموزش فنی و حرفه ای استان البرز می باشد.

1-8- اصطلاحات و تعاریف :

(I.R.T.V.T.O): عنوان اختصاری سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور است. (ایمانی و همکاران،1385ص5)

آموزش فنی و حرفه‌ای: مجموع آموزش های عملی و علمی است که هدف آن ،ایجاد شرایط لازم برای کسب دانش و ایجاد نگرش و پرورش مهارت کارآموزان به منظور احراز شغل  و یا ارتقاء مهارت می باشد  و منجر به کسب گواهینامه مهارت می‌گردد. همکاران،1385ص5)

مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای : واحد آموزشی است که بر اساس ضوابط و مقررات به منظور ارتقاء مهارت و تخصص برای کارگران شاغل و یا ایجاد مهارت در افراد متقاضی کار تشکیل می شود. (همان منبع ص 5)

کار آموز: فردی است که به منظور فراگیری دانش و کسب و ارتقاء مهارت شغلی، در دوره آموزش فنی و حرفه‌ای معینی شرکت می کند. (همان منبع ص 6)

مربی:  فردی است که ضمن احراز شرایط مربیگری، توانایی انتقال دانش فنی به کار آموزان، استفاده از تجهیزات کارگاه آموزش و فن آوری و تکنولوژی روز و انجام ارزشیابی طی دوره و پایان دوره را مطابق با استاندارهای مهارت و آموزشی داشته باشد. طبقه بندی مربیان به صورت: کمک مربی، سرمربی، مربی ارشد و استاد مربی می‌باشد. (همان منبع ص 6)

کارگر ماهر: به فردی که دوره آموزش فنی و حرفه‌ای را در درجات مهارتی طی کرده و بعد از احراز شرایط به کسب گواهینامه مهارت نایل شده، کارگر ماهر گفته می‌شود. (همان منبع ص 6)

سرپرست: سرپرست یک مدیر اجرایی یا عملیاتی است که هدایت و رهبری مستقیم  عده ای از کارکنان را بر عهده دارد .(خوش دامن و ابراهیمی،1382 ص15 )

 

ارزش: هرچیز که به اعتبار اقتصادی، روانی، اجتماعی، اخلاقی یا زیبایی خود شایسته و مورد توجه شخص قرار گیرد.(شعاری نژاد،1375ص433)

اخلاق: اصول و مقیاس هاس مربوط به درستی یا نادرستی کردار که از طرف جامعه پذیرفته شده اند. (شعاری نژاد،1375ص246)

علم اخلاق: مطالعه ایده آل و آرمان و وظیفه اخلاقی در رفتار و کردار انسان. (شعاری نژاد،1375ص146)

چکیده

   امروزه افزایش تصاعدی تعداد انتشارات و تولیدات علمی، نیاز به استفاده از ابزارها و سنجه‌های گوناگون به منظور سنجش و ارزیابی آنها را دو چندان کرده است. وجود ابزارهای مناسب ارزیابی تولیدات علمی به برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های سیاست‌گذارانه کمک بسیاری می­ کند. با توجه به اهمیت این موضوع، هدف از این پژوهش شناسایی و اعتبارسنجی معیارهای و شاخص ­های ارزیابی کیفیت و نفوذ تولیدات علمی در حوزه دانش هسته­ای ایران است. پژوهش حاضر از نوع پژوهش­های علم­سنجی است که با بهره گرفتن از روش تحقیق ترکیبی شامل روش­های کیفی و ارزیابانه به انجام رسیده است. جامعه آماری این تحقیق شامل دو بخش محققین حوزه شاخص­گذاری به منظور تعیین و ارزش­گذاری شاخص ارائه شده در این پژوهش و مقالات ایرانی نمایه شده در پایگاه وب آو ساینس در طی سال­های 2007-2011 در حوزه­ دانش هسته­ای است.  به منظور ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه بترتیب ازمقیاس سنجش لیکرت و آلفای کرونباخ استفاده شده است.یافته­ های پژوهش با بهره گرفتن از آمار توصیفی (فراوانی و میانگین) و آزمون استنباطی (همبستگی پیرسون) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و از نرم‌افزارهای اکسل و اس‌پی‌اس‌اس به منظور رسم نمودارها و سنجش همبستگی در این خصوص استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که از 31 شاخص ­های ارائه شده­ی در این  پژوهش، از نظر صاحب­نظران 27 شاخص قابلیت استفاده برای ارزیابی مقالات علمی رادارا هستندو همچنین در طی سال‌های 2007 تا 2011،  تعداد مقالات حوزه دانش هسته­ای ایران افزایش یافته است. با توجه به یافته‌های این پژوهش می‌توان چنین بیان کرد که بین دو شاخص کیفیت و نفوذ مقالات حوزه دانش هسته­ای ایران رابطه‌ی معنادار وجود ندارد و همچنین معیارهای مورد استفاده برای ارزیابی ظاهری مقالات حوزه دانش هسته­ای معیارهای ناکارآمدیبه شمار می­روند.

کلید واژه‌ها: شاخص‌ کیفیت، شاخص نفوذ، معیارهای ارزیابی ظاهری، ارزیابی تولیدات علمی، دانش هسته­ای، ایران.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                               صفحه                    

کیده ت‌

فهرست مطالب 4

 فهرست جدول‌ها 9

فهرست تصاویر و نمودارها 11

فصل اول(کلیات پژوهش) 12

1-1. مقدمه 13

1-2. بیان مسئله 15

1-3. اهداف پژوهش 17

1-3-1.هدف کلی 17

1-3-2. اهدف فرعی 17

1-۴. پرسشهای پژوهش 18

1-4-1.پرسش اصلی 18

1-4-2.پرسشهای فرعی 18

۱-۵. فرضیه تحقیق 19

1-6. اهمیت و ضرورت پژوهش 19

1-6-1. اهمیت نظری 19

1-6-2. اهمیت عملی 20

1-7. تعریف‌های عملیاتی متغیرهای پژوهش 21

1-8. نوآوری پژوهش 23

فصل دوم(مبانی نظری و پیشینه پژوهش) 24

2-1. مبانی نظری تحقیق 25

2-1-1.مقدمه 25

۲-1-2. مفهوم کیفیت 26

2-1-3. مفهوم کیفیت در مدیریت کیفیت 29

2-1-4. کیفیت در علمسنجی 31

2-1-5. مفهوم نفوذ 35

2-1-6.نفوذ اجتماعی و روانشناسی اجتماعی 36

2-1-7. نفوذ اطلاعاتی 41

2-1-8. نفوذ معادل قدرت 42

2-1-9. تعریفهای مختلف در مورد نفوذاجتماعی 46

2-1-11. نفوذ در علم سنجی 51

2-1-12. نتیجه گیری 55

2-1-13. معیارهای ارزیابی ظاهری 62

2-1-14. دانش هسته ای 68

2-1-14-1.مقدمه 68

2-1-14-2.مفهوم دانش هسته ای 68

2-1-14-3. تاریخچه دانش هسته ای 69

۲-2. پیشینه در داخل کشور 70

2-2-1. کیفیت 70

2-2-2. نفوذ 74

2-2-3. ارزیابی ظاهری مقالات علمی 74

۲-3. پیشینه در خارج از ایران 76

2-3-1. کیفیت 76

2-3-2. نفوذ 79

2-3-3. ارزیابی ظاهری 81

2-4. جمع بندی مطالعات گذشته 81

فصل سوم(روش پژوهش) 83

3-1. مقدمه 84

3-2. روش پژوهش 84

3-۳. جامعه پژوهش 86

3-4. ابزار گردآوری داده‌ها 86

3-5. مقایس سنجش لیکرت 87

3-6. روایی و پایایی 88

3-6-1. روایی یا اعتبار 88

3-6-2. پایایی یا اعتماد 88

3-7. روش جمع‌ آوری داده‌ها 88

 

3-8. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها 89

3-10. محدویتهای پژوهش 89

فصل چهارم(تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش) 90

4-1. مقدمه 91

4-2. یافته‌های پژوهش 91

۴-3. تجزیه و تحلیل سوالات و فرضیه پژوهش 92

۴-3-1. شاخصهای ارزیابی کیفیت و نفوذ مقالات علمی 92

۴-3-2. سوالات فرعی پژوهش 95

۴-3-2-1. شاخصهای ارزیابی کیفیت مقالات علمی 95

۴-3-2-2 .شاخصهای ارزیابی نفوذ مقالات علمی 97

۴-3-2-3. وضعیت مقالات حوزه دانش هستهای ایران 100

۴-3-2-4. بررسی کیفیت مقالات حوزه دانش هستهای ایران 103

۴-3-2-5. بررسی نفوذ حوزه دانش هستهای ایران 105

۴-3-2-6.بررسی ساختار ظاهری مقالات دانش هستهای ایران 107

4-4. فرضیه تحقیق 122

فصل پنجم(بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها) 125

5-1. مقدمه 126

5-2.بحث 126

5-3. تبیین سوالات و فرضیه پژوهش 127

5-3-1. پرسش اصلی پژوهش 127

5-3-2. پرسش فرعی اول 129

5-3-3. پرسش فرعی دوم 130

5-3-4. پرسش فرعی سوم 131

5-3-5. پرسش فرعی چهارم 132

5-3-6. پرسش فرعی پنجم 133

5-3-7. پرسش فرعی ششم 133

5-3-8. فرضیه پژوهش 134

5-4. نتیجه ‌گیری 136

5-۴. پیشنهادهای حاصل از پژوهش 140

۵-۵. پیشنهاد برای پژوهش‌های آتی 141

منابع 142

پیوست 151

مقدمه

پیشرفت همه جانبه هر کشوری، در گرو پیشرفت علمی آن کشور است و مسؤلیت اساسی در فرایند پیشرفت، برعهده پژوهشگران و سیاست­گذاران علمی کشور است. سالیان متمادی است که نشریات به عنوان یکی از اصلی­ترین ارکان انتقال دانش در جامعه علمی شناخته شده‌اند. پیشرفت دانش، بیشتر از طریق انتشار ایده­ها و تجارب نو در نشریات داوری شده معتبر صورت می­پذیرد. امروزه در حوزه فعالیت­های علمی، بهترین راه و معمول‌ترین ابزار برای انتقال یافته­ های جدید، مجلات و نشریات علمی هستند. در واقع، تولید علم، نخستین بار در مقاله علمی تجلی می­یابد و ترویج آن نیز از همین بستر انجام می­پذیرد. مجلات علمی نخستین منابعی هستند که پیشرفت­های علمی را منعکس می­سازند. بنابراین مسئلۀ تعیین اعتبار و ارزیابی نشریات و مقالات علمی نیز همواره به عنوان مبحثی داغ و چالش برانگیز مطرح بوده ­است. هر چند که بهترین روش ارزیابی­، مطالعه تمام انتشارات و ارائه نظر کارشناسان است، محدویت­های زمانی و بودجه­ای سد راه این نوع مطالعات است. وجود مجلات با کیفیت علمی و با اعتبار علمی(با نفوذ) یکی از دغدغه­های اصلی سیاست‌گزاران و پژوهشگران حوزه علم­سنجی است بر همین اساس همواره در تلاش به منظور ارائه­ شاخص ­های جدید برای ارزیابی مقالات علمی یا به عبارت دیگر ارزیابی مجلات هستند.

 شاخص ­های اولیه به شمارش تعداد استنادات می­پرداختند، که در حقیقت شمارش تعداد استنادها را نمی­توان بهترین روش برای ارزیابی مقالات یا مجلات دانست. در سال 1995، یوجین گارفلید بنیانگذار مؤسسه اطلاعات علمی که هم اکنون با عنوان مؤسسه تامسیون رویترز شناخته می­ شود شاخص ضریب تأثیررا به جامعه علمی عرضه کرد(بینش ودیده گاه، 1390). ضریب تأثیر تا چندین دهه به عنوان بهترین شاخص برای ارزیابی کیفیت مقالات علمی مورد توجه بود اما با افزایش استفاده از این شاخص نقدهایی برآن افزود شد. به هر حال تاکنون ضریب تأثیر به عنوان شناخته شده­ترین و مهم­ترین شاخص برای ارزیابی کیفیت مقالات علمی است. اما آنچه توجه بیش از پیش پژوهشگران را به خود جالب کرده­است این سوال است که آیا شاخص کیفیت به تنهایی می ­تواند سنجه­ی مناسبی برای ارزیابی مجلات علمی و به طور خاص مقالات علمی باشد؟ بر همین اساس تلاش بسیاری برای ایجاد شاخص ­های جدید برای ارزیابی مجلات علمی صورت گرفت. شاخص ­های ارائه شده براساس وزن­دهی به استنادات مجلات و مقالات صورت گرفت که حاصل آن ایجاد شاخص‌های جدید مانند ضریب نفوذ مقاله،ایجین فاکتور و… شده است. این شاخص به اعتبار یا به عبارت دیگر به نفوذ مجلات علمی توجه دارد. درک تفاوت بین دو شاخص در علم­سنجی نیازمند مطالعه در حوزه های مختلف علوم است. در پژوهش حاضر پس از مطالعه و بررسی متون حوزه کیفیت و نفوذ در معنای عام و خاص به ارائه شاخص ­هایی برای ارزیابی مقالات مجلات علمی پرداخته شده است. با توجه به این­که در ایران بیشتر پژوهش­های انجام شده به بررسی مجلات حوزه های موضوعی خاص براساس ضریب تأثیرو یا به بیان دیگر به بررسی مجلات براساس کیفیت پرداخته شده است و کمتر مقاله­ای را می­توان یافت که در آن به ارزیابی مجلات براساس شاخص نفوذ پرداخته شده­ باشد.

 

1-2. بیان مسئله

امروزه ارزیابی و شیوه‌های مربوط به آن یکی از دغدغه­های اصلی سیاست­گذاران علمی در جوامع علمی داخلی و خارجی به شمار می­رود. از آنجایی که مقالات علمی مهم­ترین قالب برای بروندادهای علمی محسوب می­شوند، وجود معیارها و شاخص ­هایی که بر مبنای آن بتوان مقالات را از نظر میزان کیفیت و نفوذ ارزیابی کرد، بسیار ضروری است. با توجه به این‌که اکثر معیارهای موجود به کمیت توجه دارند، در این پژوهش سعی بر آن است تا با بهره گرفتن از معیارها و شاخص ­های ارائه شده در پژوهش­های پیشین، به ارزیابی مقالات علمی از نظر کیفیت و نفوذ پرداخته شود. علوم و فنون مربوط به حوزه دانش هسته­ای نیز با توجه به اهمیت آن در بالا بردن سطح کیفیت و رفاه یک جامعه و همچنین با توجه به این‌که در اولویت­های نقشه جامع علمی کشور نیز به آن تاکید شده است، در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته است.در طی این پژوهش با بهره گرفتن از شاخص و معیارهای مربوطه، به بررسی کیفیت و نفوذ مقالات حوزه دانش هسته­ای ایران در پایگاه وب آو ساینسدر طی سال­ها 2011-2007 پرداخته می­ شود.

 استناد همواره به عنوان ابزاری برای ارزیابی مقالات علمی مورد توجه پژوهشگران حوزه علم­سنجی بوده ­است. نارین استناد را مساوی با قبول صحت و درستی یک مدرک توسط مدرک دیگری تعریف کرده­است. برای مثال هرگاه مدرک الف درسیاهه ارجاع­های مدرک ب ظاهر شود، بیانگر این است که مدرک الف توسط مدرک ب به عنوان یک منبع اطلاعاتی در حمایت از یک اندیشه یا یک واقعیت و… مورد استناد واقع شده­است(نارین، 1976). نویسنده هر اثر مکتوبی ممکن است بنا به علل متفاوت به تجربه­ای، قولی یا نوشته­ای اشاره کند، که به آن استناد می­گویند(حری، 1385: 616-620). دربخش ارزیابی با تحلیل استنادی، ضریب تأثیر شناخته­شده­ترین و در عین حال پراستفاده­ترین شاخص برای ارزیابی کیفیت مقالات محسوب می­ شود که خود دارای کم و کاستی­های بسیاری است. ضریب تأثیر یکی از مفاهیمی است که یوجین گارفیلد ابداع کرده ­است که در حال حاضر توسط تامسون رویترز در جی. سی. آر منتشر می­ شود و بیشتر به منظور ارزیابی وضعیت نشریات علمی و برون­دادهای علمی دانشمندان مورد استفاده قرار می­گیرد. گارفیلد معتقداست که ضریب تأثیر نمی‌تواند یک شاخص کامل و کارآمد برای ارزیابی کیفیت پژوهش باشد. اما از آنجایی که روش­ جایگزین دیگری برای آن وجود ندارد و همچنین این روش فواید بسیار زیادی نسبت به برخی از معیارهای ارزیابی نشریات دارد، می ­تواند به عنوان روش مناسبی برای ارزیابی کیفیت پژوهش­های علمی به حساب آید (گارفیلد،1999). برای محاسبه نفوذ مقالات در حوزه مورد مطالعه، از پایگاه ایجین فاکتور استفاده خواهد شد. در این پژوهش سعی بر این است تا علاوه بر ارائه‌ معیارهای مورد نیاز برای ارزیابی مقالات بر اساس دو شاخص کیفیت و نفوذ مقالات، معیارهای ظاهری برای ارزیابی کیفیت مقالات نیز ارائه شود. مسئله اصلی این پژوهش شناسایی و ارزش­گذاری معیارها و شاخص ­های ارزیابی کیفیت و نفوذ مقاله­ های علمی منتشر شده در حوزه دانش هسته­ای در ایران است. همچنین شناسایی شاخص ­ها و معیارهای کیفیت و نفوذ مقالات، ارزش­گذاری شاخص ­ها و معیارهای کیفیت و نفوذ مقالات از مسائلی است که در این تحقیق به آن پرداخته خواهد شد. این پژوهش به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال است که چه معیارها و شاخص‌هایی را می­توان برای ارزیابی کیفیت و نفوذ مقالات در نظر گرفت و کیفیت و نفوذ مقالات بین‌المللی در حوزه دانش هسته­ای در ایران چگونه است.

1-3. اهداف پژوهش

1-3-1.هدف کلی

 هدف کلی این تحقیق، شناسایی و اعتبارسنجی معیارهای و شاخص ­های ارزیابی کیفیت و نفوذ تولیدات علمی در حوزه دانش هسته­ای ایران است. با این حال، این تحقیق دارای هدف‌های تفصیلی به شرح زیر است:

1-3-2. اهدف فرعی

• شناسایی معیارها و شاخص ­های ارزیابی کیفیت تولیدات علمی و شناسایی نظرات صاحب نظران در مورد معیارها و شاخص ­های ارزیابی کیفیت مقالات حوزه دانش هسته­ای در ایران؛
• شناسایی معیارها و شاخص ­های ارزیابی نفوذ تولیدات علمی و شناسایی نظرات صاحب نظران در مورد معیارها و شاخص ­های ارزیابی نفوذ مقالات حوزه دانش هسته­ای در ایران؛
• بررسی وضعیت مقالات حوزه دانش هسته­ای ایران در پایگاه وب آو ساینس؛
• ارزیابی کیفیت مقالات ایرانی در حوزه دانش هسته­ای ایران؛
• ارزیابی نفوذ مقالات ایرانی در حوزه دانش هسته­ای ایران؛
• ارزیابی ظاهری مقالات ایرانی در حوزه دانش هسته­ای ایران؛

 

1-۴. پرسش­های پژوهش

1-4-1.پرسش اصلی

معیارها و شاخص ­های ارزیابی کیفیت و نفوذ تولیدات علمی در حوزه دانش هسته­ای در ایران کدام است؟.

1-4-2.پرسش­های فرعی

• چه معیارها و شاخص ­هایی برای ارزیابی کیفیت تولیدات علمی وجود دارد و نظرات صاحب نظران در مورد معیارها و شاخص ­های ارزیابی کیفیت مقالات چیست ؟
• چه معیارها و شاخص ­هایی برای ارزیابی نفوذ تولیدات علمی وجود دارد و نظرات صاحب نظران در مورد معیارها و شاخص ­های ارزیابی نفوذ مقالات چیست؟
• مجموع مقالات حوزه دانش هسته­ای ایران در پایگاه وب آو ساینس چه تعداد است و بیشترین تعداد مقالات در چه مجلاتی منتشر شده است و در چه سال بیشترین و کمترین مقالات منتشر شده ؟
• براساس شاخص کیفیت مقالات، حوزه دانش هسته­ای ایران در پایگاه وب آو ساینس در طی سالهای 2011-2007 چه وضعیتی دارد؟
• براساس شاخص نفوذ مقالات، حوزه دانش هسته­ای ایران در پایگاه وب آو ساینس در طی سالهای 2011-2007 چه وضعیتی دارد؟
• بر اساس معیارهای ارزیابی ظاهری مقالات، حوزه دانش هسته ای ایران در پایگاه وب آو ساینس طی سالهای 2007-2011 چه وضعیتی دارد؟

 

۱-۵. فرضیه تحقیق

بین دو شاخص کیفیت و شاخص نفوذ در حوزه دانش هسته ای ایران در طی سالهای 2007-2011 رابطه معناداری وجود دارد.

1-6. اهمیت و ضرورت پژوهش

1-6-1. اهمیت نظری

رشد علمی کشور در سال­های اخیر از نظر تعداد مقالات منتشر شده در رشته­های مختلف علمی، حتی در سطح بین‌الملل چشم‌گیر بوده ­است. اما همواره این سوأل مطرح شده که آیا رشد کمی پژوهش با رشد کیفی آن‌ ها همراه بوده و اساساً زیاد بودن مقالات یک محقق، دانشگاه وحتی یک کشور، لزوماً با کیفیت علمی و به دنبال آن با نفوذ در جامعه علمی همراه بوده است یا خیر؟ وجود ساختار علمی مشخص برای ارزیابی تولیدات همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه علم­سنجی بوده است، این پژوهش با بهره گرفتن از شاخص ­ها و معیارهای مناسب به دنبال ساختار علمی برای ارزیابی تولیدات علمی است. این امر موجب می­ شود تا مباحث نظری در این حوزه گسترش یابد. همچنین در پژوهش حاضر سعی بر افزایش مبانی نظری در خصوص معیارها و شاخص ­های ارزیابی تولیدات علمی و به طور ویژه افزایش مبانی نظری در خصوص شاخص ­های ارزیابی کیفیت و نفوذ مجلات به طبع آن مقالات علمی­است.

پیشرفت علم و فن­آوری در کشور را می­توان به وسیله ابزارهای متفاوتی مورد بررسی قرار داد. معیارها و شاخص ­های ارزیابی تولیدات علمی یکی از مهم­ترین ابزارهای ارزیابی تولیدات علمی کشور می­باشد، در این پژوهش نیز کوشش می­ شود با ارائه شاخص ­ها و معیارهای ارزیابی تولیدات علمی بر اساس دو شاخص مهم کیفیت و نفوذ به پیشرفت علم و فن­آوری در کشور کمک شود. با توجه به اولویت­های نقشه جامع علمی کشور به بررسی حوزه دانش هسته­ای بر اساس دو شاخص کیفیت و نفوذ پرداخته شده است که در نهایت، شناسایی و ارائه شاخص ­ها و معیارهای ارزیابی تولیدات علمی این حوزه می ­تواند باعث پیشرفت و سیاست‌گذاری علم و فن­آوری در حوزه دانش هسته­ای شود.

1-6-2. اهمیت عملی

ارزیابی تولیدات علمی همواره به عنوان ابزاری مدیریتی برای سیاست­گذاران حوزه علم و فن­آوری مطرح بوده است، شناسایی شاخص ­های کیفیت و نفوذ تولیدات علمی خود باعث ارائه راهکارهای مناسب برای ارزیابی تولیدات علمی خواهد شد. ارزیابی تولیدات علمی کمک  شایانی به مسئولین و دست اندارکاران حوزه علم و فن­آوری برای شناسایی و ارزشگذاری تولیدات علمی می کند. شناخت شاخص مهم در حوزه ارزیابی تولیدات علمی باعث افزایش مسئولیت­ پذیری تولید‌کنندگان و پژوهشگران حوزه علم و فن­آوری می­ شود. ارائه شاخص ­ها برای ارزیابی تولیدات علمی در حوزه دانش هسته‌ای به عنوان یکی از اولویت­های مهم نقش جامع علمی می ­تواند باعث شناسایی نقاط قوت و ضعف تولیدات علمی در حوزه دانش هسته­ای ­شود.

1-7. تعریف‌های عملیاتی متغیرهای پژوهش

تولیدات علمی

تولیدات علمی شامل کتاب، مقاله، پتنت و… می­باشد. در پژوهش حاضر منظور از تولیدات علمی مقالات علمی دانش هسته­ای  می­باشد که در پایگاه وب آو نالج نمایه می‌شوند.

یک مقاله علمی از یک تحقیق در ارتباط با یک موضوع ( مشخص و در بسیاری از موارد موضوع‌های جدید) و بیان مشکلات طرح و ارائه پیشنهاد برای رفع مشکلات موجود در مسئله مورد بررسی مقاله می­باشد(هال، 1377:25).

ضریب نفوذ

پینسکی و نارین برای اولین بار در سال 1976 پیشنهاد اختصاص وزن به استناد کتابشناختی را  ارائه دادند؛ آن‌ ها این شاخص را «نفوذ مجله» نامیدند. بر اساس این معیار در ارزیابی مجلات و … به استنادهای دریافت شده یک مجله از مجلات با اهمیت­تر و با پرستیژ بالا وزن بیشتری در برابر استنادهای دریافتی از یک مجله دارای اهمیت کم­تر اختصاص داده می­ شود (پینسکی و نارین،1976). سال‌ها بعد طرح وزن­دهی پینسکی و نارین توسط افراد زیادی مورد توجه قرار گرفت و شاخص ­های مختلفی برای ارزیابی پژوهش بر این اساس ایجاد شدند. از جمله شاخص ­های نفوذ مجلات، شاخص ضریب نفوذ مجله و هم­چنین ضریب نفوذ مقالات مجله هستند(فرانسشت 2010).

در این پژوهش منظور از ضریب نفوذ، شاخصی است که برای اندازه ­گیری و برای وزن­دهی به استنادات و بهنجارسازی مقالات حوزه دانش هسته­ای ایران استفاده خواهد شد.

ضریب کیفیت

 در این پژوهش منظور از ضریب کیفیت، شاخصی است که برای اندازه ­گیری رعایت موارد ظاهری تولیدات علمی بکار می­رود.

 که این موارد ظاهری شامل عنوان، چکیده، کلیدواژه ­ها، مقدمه، بیان مسئله، تبیین هدف، پرسش­های پژوهش، پیشینۀ پژوهش، معرفی پژوه، روش شناسی، ابزار پژوهش، جامعۀ پژوهش و… است (منصوریان، 1388).

دانش هسته­ای

 منظور از دانش هسته­ای، رشته­های فیزیک هسته­ای، مهندسی هسته­ای، انرژی هسته­ای و… هستند که در پایگاه وب آو ساینس نمایه شده ­اند( داریوش، 1392).

صاحبنظران

منظور از صاحبنظران افرادی هستند که در حوزه علم­سنجی صاحب‌نظر می­باشند. در حوزه علم­سنجی شامل افرادی هستند که در این زمینه به آموزش و پژوهش مشغولند.

 

چکیده

هدف: کتابخانه ملی ایران از بدو تأسیس تا کنون شرایط ثابتی نداشته است و تحولات متعددی را تجربه کرده است. تغییراتی چون ارتقاء جایگاه به معاونت رئیس جمهور (1369) و ادغام با سازمان اسناد ملی (1381) آن را به سازمانی بزرگ با دامنه اختیارات و نیز مسئولیت‌های گسترده تبدیل کرده است. این تحولات در کنار تغییرات تکنولوژیکی و اطلاعاتی عصر حاضر، در حین گستراندن حیطه عمل، آینده پرچالشی برای سازمان رقم می‌زند و برنامه‌ریزی از ملزومات رویایی با این چالش‌هاست. این پژوهش می‌کوشد با مقایسه گذشت و حال کتابخانه‌های ملی کانادا و استرالیا با کتابخانه ملی ایران، فهمی انتقادی از  برنامه‌های پیشین و روند توسعه سازمان به دست دهد.

روش: برای جمع‌ آوری داده‌ها از چک لیست کتابداری تطبیقی (سیمسوا ، 1371) استفاده شد و با کنار هم گذاشتن این داده‌ها به سوالات پژوهش در مورد جایگاه، ساختار، مدیریت و خدمات سه سازمان پاسخ داده شد.

یافته‌ها: نتایج تحقیق نشان می‌دهد کتابخانه ملی کانادا، با داشتن ویژگی‌هایی نظیر برنامه‌ریزی دقیق، گستره حمایت از خدمات کتابخانه‌ها و رهبری آن‌ ها، نحوه حراست از میراث ملی، هماهنگی با خدمات آرشیوی و نیز تلاش برای تشویق مردم در استفاده از اطلاعات برای توسعه ملی از دو سازمان دیگر موفق‌تر است.

کاربرد: این مطالعه می‌تواند به مدیریت تغییر و  به برنامه‌ریزی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران کمک کند.

توصیه‌ها: تحلیل یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد اقداماتی نظیر بازبینی اساسنامه، تجدید نظر در مدیریت، بازنگری نحوه ادغام کتابخانه ملی و اسناد ملی و تجدید نظر در روش برنامه‌ریزی‌ می‌تواند به بهبود شرایط کتابخانه ملی ایران کمک کند.

کلیدواژه‌ها: مطالعات تطبیقی ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- کتابخانه و آرشیو کانادا- کتابخانه ملی استرالیا

 فهرست مندرجات

کلیات پژوهش 1

1-1. مقدمه و بیان مساله تحقیق : 2

2-1 ضرورت انجام تحقیق: 3

1-3. سوالات: 4

1-4. هدف‌ها: 4

1-5. چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است: 4

1-6. استفاده‌ کنندگان از نتیجه این پایان نامه: 4

1-7. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح در چیست؟ 5

1-8. روش تحقیق 5

1-9. ابزار گردآوری اطلاعات 5

1-10. گروه هدف: 6

1-11. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات : 7

1-12. تعاریف عملیاتی 7

1-13. محدودیت‌های پژوهش 7

مبانی نظری و پیشینه پژوهش 9

2-1. مقدمه 10

2-2. کتابخانه‌های ملی 10

2-2-1. تعریف کتابخانه ملی 10

2-2-2 وظایف و کارکردها 12

2-2-3 چالش‌های پیش روی کتابخانه‌های ملی 15

2-2-4. ارزیابی کتابخانه‌های ملی 17

2-3. مطالعات تطبیقی در کتابداری 18

2-3-1 تعریف 21

2-3-2 دامنه مطالعات تطبیقی در کتابداری 22

2-3-3. هدف پژوهش‌های تطبیقی در کتابداری 23

2-3-4. روش‌شناسی پژوهش‌های تطبیقی در کتابداری 23

2-4 پیشینه پژوهش 24

2-4-1. پیشینه در ایران 26

2-4-2 پیشینه در خارج از کشور 28

2-4-3. جمع‌بندی 32

روش پژوهش 33

3-1 مقدمه: 34

3-1. گروه هدف 34

3-3. گردآوری داده‌ها 35

3-4. سازماندهی و تحلیل اطلاعات 36

یافته‌های پژوهش 38

4-1. مقدمه 39

4-2. بخش اول: کتابخانه ملی کانادا 39

4-2-1. کانادا 39

4-2-1-1. تاریخچه 40

4-2-1-2 ساختار حکومتی 41

4-2-1-3. ویژگی‌های جمعیتی 42

4-2-1-4. ارتباطات 42

4-2-1-5. وضعیت اقتصادی 42

4-2-2. شکل‌گیری کتابخانه ملی 43

4-2-3. انتقال به ساختمان جدید 45

4-2-4. برنامه‌های بازنگری دولت و کتابخانه ملی 46

4-2-5. ادغام با آرشیو ملی 50

4-2-5-1. آرشیو ملی کانادا قبل از ادغام 50

4-2-5-2. روند ادغام کتابخانه ملی و آرشیو ملی 51

4-2-6. کتابخانه و آرشیو کانادا 52

4-2-7. کتابخانه ملی کانادا: دیروز، امروز، فردا 55

4-3. بخش دوم: کتابخانه ملی استرالیا 56

4-3-1 استرالیا 56

4-3-1-1 تاریخچه 57

4-3-1-2 ساختار حکومتی 59

4-3-1-3 ویژگی‌های جمعیتی 59

4-3-1-4 وضعیت اقتصادی 60

4-3-2. خدمات کتابخانه ملی قبل از تأسیس کتابخانه ملی 60

4-3-3. تصویب قانون کتابخانه ملی استرالیا (تأسیس کتابخانه ملی استرالیا) 64

4-3-4. ساماندهی فعالیت‌های کتابخانه ملی بعد از تصویب قانون 65

4-3-4-1. ساماندهی خدمات کتابشناختی 66

4-3-4-2 تخصصی شدن دامنه وظایف 67

4-3-4-3. تمرکز بر روابط عمومی 69

4-3-5. کتابخانه ملی استرالیا و تحولات عصر اطلاعات 70

4-3-6. کتابخانه ملی استرالیا: دیروز، امروز، فردا 74

4-4. بخش سوم: کتابخانه ملی ایران 75

4-4-1. ایران 75

4-4-1-1. تاریخچه 76

 

4-4-1-2 ساختار حکومتی 77

4-4-1-3 ویژگی‌های جمعیتی 78

4-4-1-4. وضعیت اقتصادی 78

4-4-2. تأسیس کتابخانه ملی ایران 79

4-4-3. کتابخانه ملی در نخستین سال‌های تأسیس 80

4-4-4. ادغام مرکز خدمات کتابداری با کتابخانه ملی 82

4-4-5. تدوین اساسنامه 83

4-4-6. احداث ساختمان جدید 84

4-4-7. ادغام سازمان اسناد ملی و کتابخانه ملی ایران 85

4-4-7-1. سازمان اسناد ملی ایران قبل از ادغام با کتابخانه ملی 86

4-4-7-2. روند ادغام 87

4-4-8. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 88

4-4-9. استفاده از فناوری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی 89

4-4-10. چشم‌انداز سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 90

4-5. بخش چهارم: پاسخگویی به سوالات پژوهش 91

4-5-1. سوال اول: جایگاه کتابخانه‌های ملی استرالیا، کانادا و ایران در ساختار سیاسی و اجتماعی کشورشان چیست؟ 92

4-5-2. سوال دوم: سه کتابخانه‌ ملی مقایسه شده چگونه رهبری می‌شوند؟ 93

4-5-2-1. ریاست 93

4-5-2-2. مدیریت و گزارش‌دهی 94

4-5-2-3. ادغام 95

4-5-3. سوال سوم: ساختار سازمانی این کتابخانه‌ها چگونه است؟ 96

4-5-3-1. ساختار سازمان 96

4-5-3-2. مراکز منطقه‌ای 98

4-5-4. سوال چهارم: اهداف و خط مشی این کتابخانه‌ها از چه قرار است؟ 99

4-5-4-1. مبنای شکل‌گیری 99

4-5-4-2. کتابخانه ملی و میراث ملی 100

4-5-5. سوال پنجم: چه خدمات و فعالیت‌هایی در این کتابخانه‌ها ارائه و اجرا می‌شود ؟ 102

4-5-5-1. دسترس پذیر کردن منابع 102

4-5-5-2. رهبری خدمات کتابخانه‌ای در سطح کشور 104

4-5-5-3 خدمات به گروه‌های ویژه 105

4-5-5-4. مدیریت و ارائه منابع دیجیتالی 107

4-5-5-5. روابط عمومی 108

4-5-6. جمع‌بندی 109

نتیجه‌گیری و پیشنهادات 110

5-1. مقدمه 111

5-2. خلاصه پژوهش 111

5-3. پیشنهادات 112

5-3. جمع بندی 114

5-4. پیشنهاداتی برای پژوهش‌های آتی 115

منابع 116

پیوست 1: سیاهه وارسی به نقل از دستنامه کتابداری تطبیقی 129

پیوست 2: ساختار سازمانی کتابخانه و آرشیو کانادا 134

پیوست 3: ساختار سازمانی کتابخانه ملی استرالیا 135

پیوست 4: ساختار سازمانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 136

پیوست 5: سیاهه وارسی کتابخانه ملی کانادا 138

پیوست 6: سیاهه وارسی کتابخانه ملی استرالیا 154

پیوست 7: سیاهه وارسی ایران 165

پیوست 8: تصاویر ساختمان های کتابخانه های ملی کانادا، ایران و استرالیا 181

پیوست 9: تصاویر وب سایت‌های کتابخانه های ملی کانادا، ایران و استرالیا 184

• مقدمه و بیان مساله تحقیق :

سازمان‌ها، به ویژه در بخش عمومی و در سطح ملی، موجودیت‌های پیچیده‌ای هستند که پیدایش و تحول آن‌ ها تحت تأثیر شرایط و مناسبات بی‌نهایت متنوع رخ می‌دهد. این شرایط و مناسبات در فرایندهای تصمیم‌گیری مرتبط با آن‌ ها تبلور می‌یابد. مقایسه روند رشد و توسعه پدیده‌های مشابه در بستر جوامع مختلف، به شرط آنکه واجد قدر کافی مشابهت باشند، می‌تواند منتهی به شناخت عمیق‌تر و دست یافتن به بصیرت در خصوص آن‌ ها شود (در مورد پایه‌های معرفت شناختی مقایسه در فصل دوم بحث شده است).

سازمان مورد مطالعه در پژوهش حاضر کتابخانه‌ ملی ایران است. کتابخانه‌ها و آرشیوهای ملی هر کشور حافظ میراث مستند ملت خود هستند و در کنار آن به پیشرفت خدمات کتابخانه‌ای و آرشیوی در کشور نیز کمک می‌کنند. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز با عهده‌گیری این وظایف به عنوان اصلی‌ترین عنصر خدمات کتابداری و آرشیوی در کشور به شمار می‌رود. کتابخانه ملی و سازمان اسناد ملی ایران طی دو دهه گذشته شاهد تحولات عظیم بوده‌اند. از بیش از هفتاد سالی که از تأسیس کتابخانه ملی ایران می‌گذرد، جایگاه و کمیت و کیفیت خدمات آن ثابت و بدون تغییر نبوده است. ارتقای جایگاه کتابخانه ملی از بخش بالنسبه کوچک در وزارتخانه فرهنگ و آموزش عالی به معاونت ریاست جمهور بعد از تصویب اساسنامه در 1369، آن را به سازمانی بزرگ و خودمختار تبدیل کرد. به علاوه با جدا شدن سازمان اسناد ملی از سازمان مدیریت و برنامه‎ ریزی و پیوستن آن به کتابخانه ملی (1381)، کتابخانه ملی و اسناد ملی به سازمان بزرگتری به نام سازمان‌ اسناد و کتابخانه ملی ایران تبدیل شدند. افزایش چشمگیر شمار نیروی انسانی سازمان جدید و ساخته شدن دو بنای عظیم برای دو بخش آرشیو و کتابخانه، مقدمات توسعه‌ این سازمان بزرگ و خودمختار بود. جایگیری دو سازمان کتابخانه ملی و اسناد ملی در پوسته جدید و هماهنگی آن‌ ها با تحولاتی چون توسعه تکنولوژی اطلاعات و تغییر اشکال منابع اطلاعات، در عین گستراندن چشم انداز حیطه عمل، آینده پرچالشی را برای آن‌ ها رقم می‌زند. مرور فعالیت‌های گذشته و بررسی و ارزیابی روند توسعه سازمان می‌تواند به برنامه‌ریزی درست در چنین شرایط متغیری کمک کند.

یکی از راه‌های سنجش عملکرد هر سازمان آگاهی از عملکرد سازمان‌های مشابه است. در مورد کتابخانه ملی ایران نیز مقایسه روند توسعه، ساختار و برنامه‌ها، با کتابخانه‌های ملی دیگری (به ویژه از نمونه‌های موفق در کشورهای توسعه یافته) می‌تواند رهنمودهای مناسبی در اختیار ما قرار دهد. در این میان، مقایسه با کتابخانه‌های ملی پیشرو نظیر کتابخانه کنگره آمریکا و کتابخانه ملی انگلستان به دلیل وسعت و سابقه بلند مدت این کتابخانه کمتر احتمال دارد به نتایج کاربردی منجر شود. اما مقایسه کتابخانه ملی کشور با کتابخانه‌هایی که شرایط مشابهی نظیر تاریخ تأسیس و اندازه کم وبیش مشابه دارند، می‌تواند جنبه‌هایی از روند توسعه آن‌ ها را به نحوی به تصویر بکشد که برای الهام‌گیری قابل استفاده باشد. به همین دلیل کتابخانه‌های کانادا و استرالیا به دلیل شباهت‌هایی چون تاریخ تأسیس، اندازه و همچنین برخورداری از امتیازاتی چون بهره بردن از ارتباط با پیشگامان کتابداری (امریکا و انگلیس) نمونه‌های مناسبی برای مقایسه به نظر رسیدند. علاوه براین، سه کشور ایران، کانادا و استرالیا دارای شباهت‌هایی نظیر تنوع قومی و پراکندگی جغرافیایی هستند؛ وجود این شباهت‌های زمینه‌ای می‌تواند راهکارهای زیادی برای هماهنگی با شرایط موجود در کشور به دست دهد. لازم به ذکر است کتابخانه ملی کانادا علاوه بر شباهت‌هایی چون نزدیکی تاریخ تأسیس، مانند کتابخانه ملی ایران در سال‌های اخیر ادغام با آرشیو ملی را تجربه کرده است. بنابراین بررسی روند ادغام در دو سازمان، مدیریت، ساختار و فعالیت‌های‌آن‌ ها می‌تواند نکات قابل توجهی را برای برنامه‌ریزی‌های آینده به دست دهد.

2-1 ضرورت انجام تحقیق:

جایگاه و ساختار مناسب هر نظام سازمانی شرط پایه‌ای برای کارائی و اثرگذاری آن است و کمک بزرگی به تحقق اهدافش می‌کند. یکی از راهکارهای شناخته شده برای ارتقای یک نظام سازمانی، مقایسه آن با نظام‌های مشابه است. سازمان کتابخانه‌ها و خدمات کتابداری نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

با در نظر گرفتن بعضی وظایف کتابخانه‌های ملی نظیر صیانت از میراث ملی، رهبری خدمات کتابخانه‌ای در کشور و شرکت در مجامع بین‌المللی کتابداری، می‌توان این سازمان را در بین کتابخانه‌های یک کشور بی‌همتا دانست. به بیان دیگر هیچ کتابخانه‌ دیگری در سطح و اندازه کتابخانه ملی در کشور وجود ندارد که بتوان عملکرد را با آن مقایسه کرد.

مقایسه فعالیت‌های کتابخانه ملی ایران با سازمان‌های مشابه در کشورهای دیگر با به تصویر کشیدن اهداف، رویکرد، مسائل و مشکلات و برنامه‌ها، می‌تواند معیاری برای سنجش عملکرد به دست دهد که استفاده از نتایج آن تأثیر مثبتی در برنامه‌ریزی‌های آینده خواهد داشت.

1-3. سوالات:

1– جایگاه کتابخانه و آرشیو ملی کانادا، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و کتابخانه ملی استرالیا در ساختار سیاسی و اجتماعی کشورشان چیست؟

2- این سازمان‌ها چگونه رهبری می‌شوند؟

3- ساختار سازمانی آن‌ ها چگونه است؟ ( از چه زیر بخش‌هایی تشکیل شده‌اند؟ به صورت متمرکز اداره می‌شوند یا غیر متمر‌کز؟)

4- اهداف و خط مشی سازمان‌ها از چه قرار است؟

5- چه خدماتی و فعالیت‌هایی در آن‌ ها ارائه و اجرا می‌شود ؟

1-4. هدف‌ها:

هدف این تحقیق بررسی ساختار، عملکرد و روند توسعه کتابخانه ملی در سه کشور ایران، کانادا و استرالیا با بهره گرفتن از رویکرد مقایسه‌ای است تا با کشف شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ ها، راه هایی برای توسعۀ کیفی خدمات کتابخانه ملی ایران ارائه شود.

1-5. چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است:

شیوه بررسی‌ای که در هدف به آن اشاره شد، کتابداری تطبیقی خوانده می‌شود. مطالعات تطبیقی در کتابداری مقایسه نظر و عمل کتابخانه در کشورهای مختلف جهان است با هدف گسترش و تعمیق ادراک از مسائل حرفه کتابداری و راه حل‌های آن‌ ها (سیمسوا و مک‌کی، 1970، ص.15). نتایج این تحقیق می‌تواند با مقایسه روند پیدایش، توسعه، و موقعیت کنونی کتابخانه ملی ایران، کانادا و استرالیا به توسعه بصیرت خواننده برای ارتقا و بهبود عملکرد آن‌ ها مدد رساند.

1-6. استفاده‌ کنندگان از نتیجه این پایان نامه (اعم از موسسات آموزشی، پژوهشی، دستگاه های اجرایی و غیره):

اداره کل برنامه‌ریزی و توسعه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران می‌تواند استفاده‌کننده اصلی از نتایج این تحقیق باشد .

1-7. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح در چیست؟

در کشور تا کنون هیچ گونه کار جدی برای مقایسه جامع کتابخانه ملی ایران با سایر کتابخانه‌ها انجام نشده است.

1-8. روش تحقیق

پژوهش مورد نظر در دسته مطالعات تطبیقی جای می‌گیرد و در آن برای مقایسه کتابخانه‌های ملی در سه کشور مورد نظر- ایران، کانادا و استرالیا- از روش مطالعات تطبیقی در کتابداری استفاده می‌شود. طبق تعریف دانتون: «تطبیق در کتابداری رویکردی پژوهشی است برای تحلیل کتابخانه‌ها، سیستم‌های کتابخانه‌ای، جنبه‌های مختلف کتابداری و مسائل کتابداری در دو یا چند محیط متفاوت اجتماعی، فرهنگی، ملی با زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، ایدئولوژیکی و تاریخی. هدف از این تحلیل، درک و توصیف شباهت‌ها و تفاوت‌ها برای استنتاج تعمیم‌ها و اصول معتبر است» (دانتون،1973، ص.52) .

در پژوهش حاضر با بهره گرفتن از مدارک موجود و در دسترس، پیدایش و سیر تحول این کتابخانه‌ها بررسی شده وضع گذشته، حال و برنامه‌های آینده آن‌ ها تشریح و در نهایت مقایسه می‌شوند.

1-9. ابزار گردآوری اطلاعات

بعضی متخصصان استفاده از سیاهه‌های وارسی برای انتخاب اطلاعات، جمع‌ آوری و سازمان‌دهی آن‌ ها را در مطالعات تطبیقی در کتابداری پیشنهاد می‌دهد. البته از آنجا که سیاهه‌ها کار را انعطاف‌ناپذیر کرده و برداشتی خطی به دست می‌دهند بیشتر متخصصان محدود شدن به آن‌ ها را توصیه نکرده‌اند (سیمسوا و مک کی، 1361). به نظر فاسکت اولین گام در مطالعه تطبیقی ایجاد چارچوبی است که بتوان در داخل آن اطلاعات را جمع‌ آوری و منظم کرد. این کار در وهله اول چندان دقیق نبوده و در حقیقت فقط چیزی بیش از تصور عمومی از مسئله‌ای که می‌خواهیم مطالعه کنیم نخواهد بود. در طول مطالعه هر چه اطلاعات بیشتری جمع‌ آوری می‌کنیم کار ما بیشتر شکل می‌گیرد و در داخل چارچوب بیشتر جا می‌افتد (سیمسوا، 1371).

 در مطالعه حاضر، از قسمت‌هایی از سیاهه وارسی دستنامه کتابداری تطبیقی سیمسوا (این سیاهه در پیوست شماره 1 ارائه می‌شود.) که با محدوده مطالعه مرتبط است به عنوان چارچوب کلی استفاده شد. در نهایت نیز تلاش شد با ایجاد ارتباط بین اطلاعات خام جمع‌ آوری شده با سیاهه‌ها، و تفسیر آن‌ ها به نتیجه رسید و پیشنهاداتی را برای بهبود شرایط کتابخانه ملی ایران ارائه داد.

اطلاعات مورد نیاز با بهره گرفتن از مدارک موجود (منابع دست اول نظیر گزارش‌های سالانه، قوانین کتابخانه‌ها، آمار کتابخانه‌ها، گزارش‌ها و… منابع دسته دوم شامل مونوگراف‌ها، کتاب‌ها، مقالات مجلات، مطالعات موردی قبلی و …)، در بعضی موارد با مصاحبه (در داخل کشور) یا با ایمیل اطلاعات کلی در مورد این کتابخانه‌ها جمع‌ آوری شده است.

1-10. گروه هدف:

 گروه هدف شامل کل جامعه مورد مطالعه است که عبارتند از: کتابخانه ملی ایران، کتابخانه ملی کانادا  و کتابخانه ملی استرالیا. هرچند این سه کتابخانه در شرایط کاملا متفاوتی شکل گرفته و فعالیت می‌کنند اما شباهت‌هایی نیز دارند که آن‌ ها را به نمونه‌های مناسبی برای مقایسه تبدیل می‌کند. به عنوان مثال تنوع قومی، پراکندگی جغرافیایی، جنبش‌های ملی و قیام‌های استقلال طلبانه در طی تاریخ معاصر از شباهت‌های کلی سه کشور استرالیا، کانادا و ایران است. علاوه بر این موارد کتابخانه‌های ملی استرالیا و کانادا از لحاظ تاریخ تأسیس و اندازه تا حد زیادی مشابه ایران هستند؛ همچنین از آنجا که از امتیازاتی چون بهره بردن از ارتباط با پیشگامان کتابداری (امریکا و انگلیس) برخوردارند، به عنوان نمونه‌های مناسبی برای مقایسه انتخاب شده‌اند. علاوه بر موارد ذکر شده دلیل اصلی انتخاب کشور کانادا ادغام دو سازمان آرشیو ملی و کتابخانه ملی در سال‌های اخیر، نظیر ایران، است. بررسی‌های بعدی نشان داد ساختار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تا حد زیادی با سازمان مشابه در کانادا متفاوت است و در عمل کتابخانه ملی ایران به صورت مستقل از سازمان اسناد فعالیت می‌کند، بنابراین تصمیم گرفته شد کتابخانه ملی استرالیا نیز که به صورت مستقل از آرشیو فعالیت می‌کند به عنوان نمونه دیگری برای استنتاج راهبردهای عملی برای بهبود شرایط، مورد بررسی قرار گیرد.

1-11. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات :

سیاهه وارسی آورده شده در کتاب دستنامه کتابداری تطبیقی سیمسوا به عنوان مبنای جمع‌ آوری اطلاعات انتخاب شد و اطلاعات مورد نظر از گزارش‌های سالانه، مقالات، کتاب‌ها و … جمع‌ آوری شد. سپس داده‌های مربوط به ساختار، خدمات و فعالیت‌ها در چند زمینه کلی و اصلی با هم مقایسه شدند با تفسیر آن‌ ها پیشنهاداتی برای برنامه‌ریزی‌های آینده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ارائه شده است.

1-12. تعاریف عملیاتی

– کتابخانه ملی ایران: منظور از کتابخانه ملی ایران، معاونت کتابخانه ملی پس از تأسیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و سازمان کتابخانه ملی قبل از آن است.

– رهبری: منظور از نحوه رهبری (در سوال دوم) نحوه نصب مدیر، هیئت امنا و دامنه عمل آن‌ ها است.

1-13. محدودیت‌های پژوهش

سازمان‌ها ارگان‌های پویایی هستند که در زمینه اجتماع خود شکل می‌گیرند بنابراین بررسی و ارزیابی آن‌ ها بدون توجه به این زمینه واجد معنای اندکی است. به همین دلیل است که جکسون از صاحبنظران مطالعات تطبیقی در کتابداری به توجه به مسائل زمینه‌ای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به خصوص هنگام مقایسه کتابخانه‌ها در کشورهای صنعتی و غیرصنعتی، تأکید دارد. همان‌طور که او یادآور شده یکی از مشکلات در هنگام مطالعات تطبیقی عدم آشنایی محقق با کشورهای مورد مطالعه است، و توجه نکردن او به مسائل زمینه‌ای گاه باعث یک‌سو نگری می‌شود (جکسون، 1980). در پژوهش حاضر نیز عدم آشنایی کامل محقق با کانادا و استرالیا و کتابخانه‌های ملی آن‌ ها و عدم امکان حضور در کشورها و مشاهده این سازمان‌ها، مهمترین محدودیت پژوهش است که از اعتبار نتایج می‌کاهد. بهترین راه برای کاهش یک‌سو نگری حاصل از عدم آگاهی حضور پژوهشگر در جوامع مورد مطالعه یا تشکیل تیم تحقیقاتی از کشورهای مورد بررسی است که در پژوهش حاضر امکان آن نبود. در این پژوهش سعی شد با توجه به مسائل زمینه‌ای و پرهیز از قطعی‌نگری از سوگیری در نتیجه‌گیری‌ها جلوگیری کرد.

محدودیت دیگر از دامنه پژوهش ریشه می‌گیرد. در این پژوهش به دلیل عدم آشنایی محقق با مسائل آرشیوی، گستردگی دامنه پژوهش و نبود زمان کافی، تنها به کتابخانه ملی پرداخته شده است و این مانع بزرگی بر سر راه مقایسه همه جانبه ساختار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با کتابخانه و آرشیو کاناداست. در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، معاونت کتابخانه ملی تقریبا مستقل از سازمان اسناد فعالیت می‌کند، بنابراین می‌توان گفت، تنها پرداختن به کتابخانه ملی مشکل زا نبود. اما در مورد کتابخانه و آرشیو کانادا، از آنجا که در آن بخشی مستقل به عنوان کتابخانه ملی ندارد و با آرشیو ملی کاملا در هم آمیخته است، جداسازی جنبه‌های آرشیوی کار دشواری بود و باعث کنار گذاشتن مسائل مهمی شد که نیاز به پژوهش‌های بیشتری پیرامون آن هست.

محدودیت دیگر نبود گزارش‌های جامع و مدون از عملکرد سال گذشته و برنامه‌های سال آینده در کتابخانه ملی ایران بود. منبع اصلی داده‌های دو سازمان دیگر، گزارش‌ها و برنامه‌های سالانه بودند، اما در مورد ایران از کنار هم گذاشتن پاره‌های جداگانه اطلاعات از طریق مشاهدات، مقالات و یا گفته‌های افراد، گریزی نبود. این مسئله هم از اعتبار داده‌ها، و هم از مقایسه‌پذیری آن با داده‌های دو سازمان دیگر می‌کاهد. از طرف دیگر به دلیل گستردگی سازمان، امکان گردآوری اطلاعات راجع به تمام جنبه‌های عملکرد سازمان طی چند سال اخیر را نداشتم.

 Comparative Librarianship

چکیده

پژوهش حاضر به منظور شناسایی همکاری علمی تأثیرگذار در عرصه تولید علم و دانش، به بررسی روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی‌پدیای فارسی در بازه زمانی 2012-2003 پرداخته است. برای انجام پژوهش از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است. همچنین با توجه به اهداف و ماهیت موضوع، پژوهش از نوع توصیفی- کاربردی بوده و در اجرای آن از تکنیک علم‌سنجی استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز با بهره گرفتن از نرم‌افزارهای اکسل و SPSS انجام شده است. داده‌ها با توجه به دو جامعه نویسندگان فعال و مقالات برگزیده، از سایت ویکی‌پدیای فارسی و با بهره گرفتن از ابزار Toolserver، که آخرین تغییرات آماری مربوط به ویکی نویسان و مقالات ویکی‌پدیا را نشان می‌دهد، گردآوری شده‌اند. نتایج به دست آمده از رتبه‌بندی 362 نویسنده فعال نشان داد که،20% از ویکی نویسان، با تولید 90/78 درصد مقالات افزوده و همچنین 10%  از ویکی‌نویسان با تولید 15/ 86 درصد ویرایش‌ها به عنوان همکاران پرکار شناخته شدند. در تفسیر تفاوت‌های موجود بین میزان مشارکت نویسندگان مشخص شد که ویژگی سطح عضویت مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند. از سوی دیگر نتایج حاصل از بررسی 88 مقاله برگزیده نشان داد که توزیع ویرایشی مقالات متاثر از تعداد ویراستاران، دلیل سطوح متفاوت طول عمر ویرایش مقالات بوده است؛ به طوری که طول ‌عمر بالا حاصل مشارکت بالای ویکی‌نویسان با تعداد زیاد ویرایش است و برعکس. در نهایت بررسی پراکندگی موضوعی مقالات برگزیده با بهره گرفتن از رده‌بندی دیوئی نشان داد در حالی که طیف وسیعی از مقالات درحوزه موضوعی تاریخ- جغرافیا می‌باشد، این گروه از مقالات با طول عمر بالاتری برگزیده شده‌اند.

کلیدواژه‌ها: همکاری علمی، ویکی‌پدیای فارسی، تولید مقاله، ویرایش مقاله، نویسندگان فعال، مقاله برگزیده

 

فهرست مطالب

   عنوان                                                                                                              صفحه                                         

فهرست جدول‌ها ‌ه

فهرست تصاویر و نمودارها ‌و

فصل اول: کلیات پژوهش/1

1-1. مقدمه 2

1-2. بیان مسئله 4

1-3. اهداف پژوهش 5

1-3-1.هدف کلی 5

1-3-2. اهدف فرعی 5

1-4. پرسش‌های پژوهش 6

1-4-1. پرسش‌ اصلی 6

1-4-2. پرسش‌های فرعی 6

1-5. فرضیه‌های پژوهش 7

۱-6. اهمیت و ضرورت پژوهش 7

1-6-1. اهمیت نظری 7

1-6-2. اهمیت عملی 7

1-7. تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش 8

1-8. نوآوری پژوهش 10

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش/11

2-1. مقدمه 12

12

2-2-1. تاریخچه همکاری علمی 13

2-2-2. تعاریف و مفاهیم همکاری علمی 14

2-2-2-1. همکاری و مشارکت 14

2-2-2-2. همکاری در علم 15

2-2-2-3. تعریف همکاری علمی 16

2-2-2-4. همکاری علمی و تالیف مشترک 17

2-2-2-5. همکاری علمی و خرد جمعی 17

2-2-3. عوامل موثر بر همکاری علمی 18

2-2-4. دلایل و مزایای همکاری علمی و هم‌تالیفی 19

2-2-5. همکاری علمی و فضای مجازی 21

2-2-6. جمع‌بندی بخش اول 23

2-3. ویکی 23

2-3-1. مقدمه 23

2-3-2. تاریخچه ویکی 24

2-3-3.مفهوم ویکی 25

2-3-4. اهداف ویکی‌ها 26

2-3-5. خصوصیات ویکی 26

2-3-6.مزایای ویکی 30

2-3-7. معایب ویکی‌ 31

2-3-8. کاربردهای بالقوه ویکی‌ها 31

2-3-8-1. ویکی‌پدیا 33

2-3-8-1-1. تاریخچه ویکی‌پدیا 33

2-3-8-1-2.ویکی‌پدیا و بنیاد ویکی‌مدیا 34

2-3-9. جمع‌بندی بخش دوم 35

2-4. ویکی‌پدیای فارسی 35

2-4-1. ویژگی‌های ویکی‌پدیا 36

2-4-1-1. همکاران ویکی‌پدیا 36

2-4-1-2. سطح عضویت همکاران 37

2-4-1-3. مقاله ویکی‌پدیا 39

2-4-1-4. مقاله برگزیده 39

2-4-1-5. بازبینی مقاله‌های برگزیده 39

2-4-1-6. تولسرور و ابزارهای آماری آن 40

2-4-2. مشارکت و همکاری در ویکی پدیا 40

2-4-2-1. ساز وکارهای تقویت همکاری علمی 42

2-4-2-2. محل‌های همکاری 43

2-4-3. دلایل و انگیزه‌های همکاری در ویکی پدیای فارسی 43

2-4-4. چالش‌ها 46

2-5. خلاصه مباحث نظری 48

۲-6. مروری بر پیشینه پژوهش 49

2-6-1. پیشینه در خارج از ایران 49

۲-6-2. پیشینه در داخل کشور 56

2-7. جمع بندی پیشینه 58

فصل سوم: روش پژوهش/59

3-1. مقدمه 60

 

3-2. روش پژوهش 60

3-۳. جامعه پژوهش 60

3-4. روش نمونه‌گیری و حجم نمونه 61

3-5. ابزار گردآوری داده‌ها 61

3-6. روش جمع‌ آوری داده‌ها 61

3-6-1. روش جمع‌ آوری داده‌های جامعه نویسندگان فعال 61

3-6-2. روش جمع‌ آوری داده‌های جامعه مقالات برگزیده 63

3-7.روش تجزیه و تحلیل داده ها 66

3-8. محدودیت‌های پژوهش 69

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش/70

4-1. مقدمه 71

4-2. یافته‌های توصیفی 71

4-3. پاسخ به پرسش‌های پژوهش 76

4-4. آزمون فرضیه‌ها 86

فصل پنجم: بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها/90

5-1. مقدمه 91

5-2.مروری بر یافته‌ها 91

5-3. بحث و نتیجه‌گیری 93

5-4. پیشنهادهای حاصل از پژوهش 98

منابع 100

پیوست 1: فهرست نویسندگان فعال ویکی‌پدیای فارسی (نمونه پژوهش) 107

پیوست 2: فهرست مقالات برگزیده 120

مقدمه

همکاری علمی یک پدیده اجتماعی در پژوهش است که از سال 1960به صورت نظام‌مند مورد مطالعه قرار گرفته است (گلانزل و شوبرت، 2004). به طوری که با شروع هزاره سوم، درک بیشتری نسبت به ارزش و اهمیت همکاری علمی میان دانشمندان و تولیدکنندگان علم به وجود آمده است. همچنین امکانات، داده‌ها و ضوابط بهتر و تعریف‌شده‌تری برای این امر دردسترس است (رحیمی و فتاحی، 1386). همکاری علمی فرایندی است که طی آن دو یا چند نویسنده از طریق رابطه مشارکتی تعریف شده، مشخص، واقعی و برنامه‌ریزی شده با هدف خلق اثری مشترک، منابع و استعدادهای خود را به اشتراک می‌گذارند. بررسی متون، گویای این امر است که همکاری علمی در قالب پدیده تألیف مشترک نمود پیدا می‌کند و یکی از شکل‌های همکاری علمی، هم‌تالیفی است که همکاری در تولید علم از جمله مقاله، یادداشت و نظایر آن است (حسن زاده و بقایی، 1388). بنابراین رشد علمی از برخی جهات به وجود ارتباط میان اندیشه‌های علمی بستگی دارد. امروزه روند همکاری در زمینه تولید علم ابعاد نوینی به خود گرفته است که در این میان همه‌گیر شدن وسایل جمعی به ویژه اینترنت کمک شایان توجهی به این امر نموده است (شیری و فدایی، 1389). به طوری که رشد فزاینده اینترنت، همکاری و مشارکت در قالب هم‌تالیفی را در حد بی‌سابقه‌ای ممکن ساخته است. ظهور نسل جدید وب با عنوان «وب2» و حتی وب معنایی که به «وب3» شهرت یافته است، امکان شکل‌گیری اجتماعات جدیدی از کاربران را فراهم می‌کند. وب2 به عنوان گونه اجتماعی‌تر وب، بستری فراهم می‌کند که در آن کاربر دیگر تنها مصرف‌کننده اطلاعات نیست بلکه با نوشتن و تبادل اطلاعات با کاربران دیگر در تولید محتوا مشارکت می‌کند. وب2 راهکاری درباره این موضوع است که چگونه مردم با فناوری یاد می‌گیرند و چگونه فرصت‌های یادگیری جدید از طریق فناوری پیشنهاد می‌شود (تاج‌الدینی و سادات موسوی، 1387). ظهور فناوری‌های بر پایه‌ی وب2، همچون شبکه‌های اجتماعی و ویکی‌ها چشم‌اندازهای تازه‌ای از فعالیت در زمینه ارتباطات رسمی و غیر رسمی علمی و اجتماعی را به روی کاربران باز کرده است. در دنیای ارتباطات علمی، شبکه‌های اجتماعی به عنوان بسترهای مؤثر در تولید علم، اشتراک عقاید و رشد فردی و اجتماعی محسوب می‌شود. به طوری که از این طریق، دانش فردی به دانش جمعی تبدیل و در واقع از دانایی جمعی برای حل مسائل و مشکلات دنیای علم بهره‌برداری می‌شود (رحمان‌زاده، 1389).

از مشهورترین ابزارهای مشارکتی مبتنی بر وب2 که خیلی از ارتباطات برخط را برای تبادل و خلق گروهی دانش در قالب مقالات به‌کار می‌گیرند، «ویکی‌ها» هستند. ویکی مجموعه صفحات وبی است که به هرکسی یا دست کم به هر کسی که به نرم‌افزار سرویس دهنده ویکی دسترسی دارد این اجازه را می‌دهد تا در تهیه محتوایش مشارکت کند. ویکی‌ برای ایجاد پایگاه‌های وب گروهی و ارتقای پایگاه‌های اجتماعی و تحقق مدیریت دانش به کار برده می‌شود (علی‌مرادی، 1388).  اهداف اولیه برای اکثر ویکی‌ها، سازماندهی دانش جمع‌ آوری شده و به اشتراک گذاشتن این اطلاعات است. در واقع ویکی‌ها به عنوان بخش مهمی از یک ابزار همکاری و مشارکت جهت مدیریت محتوای برخط در یک روش سریع و آسان به نظر می‌آیند (اشتودر و دیگران،2007).

در مجموع حمایت ویکی‌ها از همکاری و مشارکت در ساخت و ساز دانش باعث ایفای نقش ارزشمند آن‌ ها در تولید دانشنامه‌های پویا شده است. شناخته‌شده‌ترین نمونه از این دانشنامه‌های مبتنی بر ویکی دانشنامه «ویکی‌پدیا» است. ویکی‌پدیا یک پروژه مشارکتی است که هدف آن خلق یک دانشنامه آزاد و چند زبانه است. با توجه به هدفی که این دانشنامه برخط دنبال می‌کند و از آنجا که همکاری علمی به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به کیفیت (کیم، 2006، نقل در رحیمی و فتاحی،1386) و نیز عاملی  برای ارتقای میزان تولید علمی به حساب می‌آید، بنابراین سنجش این پدیده در قالب تالیف مشترک نویسندگان ویکی‌پدیا می‌تواند در جهت تولید محتوا برای این دانشنامه به کار رود. در واقع مطالعه همکاری علمی نویسندگان ویکی‌پدیا که به طور عمده به شکل هم‌تالیفی در قالب ویرایش مقالات برای رسیدن به کیفیت صورت می‌گیرد، می‌تواند برخی جنبه‌های این‌گونه همکاری‌ها را در ویکی‌پدیا روشن سازد. بدیهی است نتایج مطالعه می‌تواند چشم‌انداز روشنی را پیش روی جامعه کاربری جهت بهبود روابط و تداوم همکاری نظام‌مند و نیز برای افزایش تعداد علاقمندان به همکاری با این پروژه مشارکتی قرار ‌دهد.

1-2. بیان مسئله

ویکی‌پدیا به عنوان دانشنامه تعاملی این امکان را به کاربران داده است که بتوانند با بهره گرفتن از نرم‌افزارهای تعاملی و اجتماعی در حوزه‌های موضوعی مختلف مقاله بنویسند و آن را در اختیار دیگران قرار دهند. در واقع ویکی‌پدیا با بهره گرفتن از قابلیت‌های آموزشی مبتنی بر ویکی، فرصتی برای تحقق یادگیری مشارکتی، رشد تفکر انتقادی و تفکر خلاق، رشد مهارت‌های نوشتاری از لحاظ کیفیت و دقت، ساخت و مدیریت دانش توسط فراگیران و نقش‌آفرینی اساتید به عنوان راهنما و ناظر را فراهم می‌کند (یزدانی کاشانی، تمنایی‌فر، 1392). تحقیقات نشان داده است که شاید ویکی‌پدیا به دلیل ویژگی اصلی ویکی که به همه افراد آزادی عمل می‌دهد، دقیق‌ترین مرجع برای یک پژوهش جدی علمی نباشد اما بدون شک برای شروع هر پژوهشی نقطه مناسبی است (سلاجقه و تاج‌الدینی، 1389). بنابراین از آنجا که ویکی‌پدیا به عنوان یک منبع مرجع به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد، مطالعه آن می‌تواند به چند دلیل برای کتابداران مفید باشد. از جمله اینکه در میان فناوری‌های وب2 برای استفاده در کتابخانه2 پیشنهاد می‌شود. افزون بر آن تامین جمعی منابع نیز  از دیگر ویژگی‌های ویکی‌پدیا محسوب می‌شود. در مجموع این ویژگی‌ها مطالعه ویکی‌پدیا را برای کتابدارن با اهمیت می‌کند بطوریکه نتایج آن می‌تواند باعث درک بهتر کتابداران از مشارکت کاربران در تولید محتوا شود. زیرا کتابداران بطور فزاینده در تلاش هستند تا کاربران را در فعالیت‌های خود مشارکت داده و به تبع آن با بهره‌مندی از انرژی آنان به اهداف مختلفی چون سازماندهی دانش با بهره گرفتن از فوکسونومی‌ها (رده‌بندی مردمی) دست یابند. بنابراین ویکی‌پدیا به صورت بالقوه یک موضوع تحقیق برای متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی محسوب می‌شود (اسدی، قفقازی و جمالی، 2013).

اهمیت و نقش ویکی‌پدیای فارسی نیز در امر آموزش و پژوهش، کمتر از منابع اطلاعاتی دیگر نیست. به طوری که از زمان شروع به کار خود (دسامبر2003) تا کنون با داشتن بیش از 200هزار نوشتار در جایگاه بیستم در میان 286 زبان مختلف (لیست ویکی‌پدیاها،2013 ) قرار دارد.  اما آنچه که می‌تواند باعث ارتقای هرچه بیشتر ویکی‌پدیا به عنوان “یک منبع سودمند و استثنایی در بازیابی اطلاعات” (مدلیان و همکاران، 2009، نقل در قفقازی الاصل، جمالی مهموئی و اسدی، 1390) شود، مطالعه کم و کیف مشارکت علمی نویسندگان ویکی خواهد بود. مرور پژوهش‌های گذشته نشان می‌دهد که تنها در دو سال اخیر ویکی‌پدیای فارسی بطور جدی مورد بررسی محققان قرار گرفته است. بطوری که در دو مطالعه کیفی، پژوهشگران مشارکت ویکی‌نویسان در ویکی‌پدیا را بر اساس عوامل انگیزاننده و بازدارنده همکاری مورد بررسی قرار داده‌اند (قفقازی الاصل، جمالی مهموئی و اسدی، 1390؛  اسدی، قفقازی و جمالی، 2013). در مطالعه‌ای دیگر نیز ویکی‌پدیای فارسی از لحاظ بهره‌وری آن در مقایسه با ویکی‌پدیای زبان‌های دیگر مورد بررسی قرارگرفته است (کروستون، جولین و اورتگا 2013). اما مطالعه‌ای مستقل که روابط ویکی‌نویسان فارسی‌زبان را بر اساس رویکرد کمی در ویکی‌پدیا نشان دهد انجام نشده است. بنابراین پژوهش حاضر درصدد پرداختن به این مسئله است که وضعیت روند مشارکت و همکاری علمی فارسی زبانان در ویکی‌پدیای فارسی در بازه زمانی نه ساله (2012-2003) از ابعاد مختلف چگونه است؟

1-3. اهداف پژوهش

1-3-1.هدف کلی

هدف کلی از انجام این تحقیق، بررسی روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی پدیای فارسی از جنبه‌های مختلف، جهت شناسایی نقش مهم همکاری علمی تأثیرگذار ویکی‌نویسان در عرصه تولید علم و دانش است.

1-3-2. اهدف فرعی

• تعیین و شناسایی رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از نظر تولید مقالات جدید
• تعیین و شناسایی رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از لحاظ ویرایش مقالات
• تعیین و شناسایی متوسط فاصله زمانی ویرایش برای نویسندگان فعال جامعه پژوهش
• تعیین و شناسایی میانگین تعداد نویسندگان در ویرایش مقالات جامعه پژوهش
• تعیین و شناسایی نیمه عمر ویرایش مقالات ویکی‌پدیای فارسی بر اساس مشارکت تا رسیدن به مرز برگزیدگی مقاله
• تعیین و شناسایی پراکندگی موضوعی مقالات تولید شده جامعه پژوهش توسط نویسندگان
• تعیین و شناسایی ارتباط بین میزان مشارکت نویسندگان با سطوح مختلف عضویت
• تعیین و شناسایی ارتباط بین طول عمر مقاله تا رسیدن به مرز برگزیدگی و تعداد مشارکت‌کنندگان
• تعیین و شناسایی ارتباط بین تعداد ویرایش‌های هر مقاله و تعداد نویسندگان آن مقاله

1-4. پرسش‌های پژوهش

1-4-1. پرسش‌ اصلی

روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی‌پدیای فارسی به چه صورت است؟

1-4-2. پرسش‌های فرعی

پرسش یک. وضعیت رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از نظر تولید مقالات جدید چگونه است؟

پرسش دو. وضعیت رتبه نویسندگان فعال جامعه پژوهش از لحاظ ویرایش مقالات چگونه است؟

• پرسش سه. متوسط فاصله زمانی ویرایش برای نویسندگان فعال جامعه پژوهش چقدر است؟

  • پرسش چهار. میانگین تعداد نویسندگان در ویرایش مقالات جامعه پژوهش چقدر است؟

پرسش پنج. نیمه عمر ویرایش مقالات مشارکتی ویکی‌پدیای فارسی تا رسیدن به مرز برگزیدگی مقاله چگونه است؟

      پرسش شش. پراکندگی موضوعی مقالات تولید شده جامعه پژوهش توسط نویسندگان چگونه است؟

1-5. فرضیه‌های پژوهش

فرضیه یک. بین میزان مشارکت نویسندگان با سطوح مختلف عضویت تفاوت معناداری وجود دارد.

فرضیه دو. بین طول عمر مقاله تا رسیدن به مرز برگزیدگی و تعداد مشارکت نویسندگان رابطه وجود دارد.

فرضیه سه. بین تعداد ویرایش‌های هر مقاله و تعداد نویسندگان آن مقاله رابطه وجود دارد.

۱-6. اهمیت و ضرورت پژوهش

1-6-1. اهمیت نظری

تحقیقات اخیر نشان داده است که ویکی‌پدیا به عنوان یک اثر مرجع با اطلاعات غنی و در دسترس، مورد استفاده دانش آموزان و دانشجویان قرار می‌گیرد و قابلیت‌های خاص این دانشنامه، آن را همپایه ابزار مرجع در کتابخانه‌ها قرار داده است (قفقازی‌الاصل، 1390). بنابراین ویکی‌پدیا به عنوان یک نمونه خوب از همکاری درتالیف و ویرایش مقالات، به منظور بهره‌وری موثر وکارآمد بودن آن در فضای وب فارسی، شایسته پژوهش دقیق از لحاظ همکاری علمی است. زیرا که بررسی مسائل مربوط به همکاری علمی در ویکی‌پدیا در ارتباط نزدیک با بهره‌وری از طریق روند مشارکت و کیفیت مقالات است.

1-6-2. اهمیت عملی

با توجه به اینکه ارتقای ویکی‌پدیای فارسی به عنوان فرصتی بزرگ برای کمک به پیشرفت وتوسعه محتوای وب فارسی است (قفقازی‌الاصل،1390) و از آنجا که همکاری علمی عاملی برای ارتقای میزان تولید علمی محسوب می‌شود، بنابراین شناسایی سازوکارهای فراهم شده برای این امر در ویکی‌پدیای فارسی که، بستری باز برای همکاری‌های جمعی و تولید محتوا در محیط وب می‌باشد (قفقازی‌الاصل،1390)،  امری ضروری به نظر می‌رسد.

بنابراین نتایج حاصل از مطالعه روند مشارکت و همکاری علمی در ویکی‌پدیای فارسی می‌تواند منجر به شناخت حمایت ویکی‌پدیا از فرایندهای خلق، ذخیره و بازیابی دانش در طولانی مدت‌ و نیز باعث آشنایی با ادبیات ویکی‌پدیا شود. در مجموع پژوهش حاضر ضمن اینکه فرصتی را برای جامعه علمی جهت کسب آگاهی از ساختار اجتماعی ویکی‌پدیا فراهم می‌کند، نتایج حاصل از آن نیز می‌تواند منجر به موارد زیر شود:

• ارائه تحلیلی مناسب برای جامعه علمی ویکی‌نویسان فارسی‌زبان جهت تولید مقاله‌های مطلوب‌تر با همکاری گروهی هدفمند
• آشکار شدن میزان نقش‌آفرینی ویکی‌نویسان در پیش برد کمی و کیفی مقالات ویکی‌پدیای فارسی
• ایفای نقش ارزشمند ویکی‌پدیا در امر آموزش و پژوهش
• سنجش میزان صحت و کیفیت مطالب ویکی‌پدیا برای جلب اعتماد دانشجویان و دانش‌آموزان جهت تأمین نیاز اطلاعاتی خود از طریق این دانشنامه
• گام برداشتن ویکی‌پدیای فارسی در راستای همکاری علمی موثر جهت دربرداشتن دستاوردهای بزرگ برای جامعه علمی و دانشگاهی ایران
• آمادگی هرچه بیشتر ویکی‌پدیای فارسی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین منابع اطلاعات عمومی به زبان فارسی برای تبدیل شدن به منبع دانشنامه‌ای فارسی ارزشمند در محیط اینترنت
• آمادگی هرچه بیشتر برای رسیدن ویکی پدیای فارسی به جایگاه مناسب در بین ویکی‌های دیگر

1-7. تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش

1-7-1.تعریف‌های مفهومی

همکاری علمی: همکاری علمی عبارت است از، کار کردن با هم از طریق رابطه مشارکتی تعریف شده، مشخص، واقعی، و برنامه ریزی شده میان دو یا چند متخصص و پژوهشگر یا دو یا چند گروه از متخصصان و پژوهشگران، که با هدفی مشترک به خلق و تولید دانش جدید و توسعه دانش فعلی می پردازند. این همکاری در بسیاری موارد منجر به تولید آثار علمی مانند کتاب، مقاله، طرح پژوهشی و نظایر آن می شود (رحیمی و فتاحی،1388).

ویکی: مجموعه ای از صفحات وب است که به منظور تعامل داوطلبانه افراد با یکدیگر طراحی شده است. کاربران با وارد شدن به این محیط قادرند تا با دیدن و مطالعه این صفحات، محتوای آن را تغییر دهند، مطالبی به محتوای آن اضافه کرده و حتی مطالبی را از آن حذف کنند. ویکی عبارت است از مشارکت کاربران در تولید، تکمیل و تصحیح مطالب صفحاتی با موضوعات گوناگون. در واقع ویکی منبعی آزاد برای تعامل افراد با یکدیگر است (سلاجقه و تاج‌الدینی، 1389).

نویسنده: نویسنده به کسی گفته می‌شود که به نوشتن می‌پردازد. واژه نگارنده نیز گاه هم‌معنی با نویسنده به کار می‌رود (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).

ویرایش: به زیاد یا کم کردن مطلب، تصحیح و تنقیح متن‌هایی گفته می‌شود که برای چاپ و نشر یا هر چیز دیگر آماده می‌کنند. هر نوشته باید از جهات گوناگون محتوا، بیان، صحّت و اعتبار، دقّت، نظم، آراستگی، علایم نگارشی، و… بررسی و بازبینی شود. به این بازبینی «ویرایش» یا «ویراستاری» می‌گویند (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).

مقاله: مقاله یا نوشتار عمدتآ به نثری با موضوعات غیرتخیلی گفته می‌شود که بخش مستقلی از یک کتاب، روزنامه، مجله و غیره را تشکیل می‌دهد. مقاله معمولاً نوشته‌ای است مربوط به یک موضوع ویژه (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).

1-7-2. تعریف‌های عملیاتی

همکاری علمی: در پژوهش حاضر منظور از همکاری علمی مشارکت دو ویکی‌نویس یا بیشتر در تولید و ویرایش مقاله در ویکی‌پدیای فارسی است.

ویکی: در پژوهش حاضر منظور از ویکی، ویکی‌پدیای فارسی می‌باشد.

نویسنده: در پژوهش حاضر منظور از نویسنده، نویسنده فعال است که طبق تعریف اشاره شده در ویکی‌پدیا کاربر یا ویکی‌نویسی است که طی سی روز آخر در ویکی‌پدیا فعالیت ویرایشی داشته باشد (ویکی‌پدیای فارسی، 1391).

ویرایش: امکان ویرایش یکی از ساده‌ترین قابلیت‌های ویکی به شمار می‌آید. تقریباً بالای هر صفحه ویکی‌پدیا پیوند «ویرایش» وجود دارد. منظور از این پیوند، امکان ویرایش هر صفحه مشاهده شده توسط کاربر می‌باشد. در این پژوهش منظور از ویرایش، تنها ویرایش صفحه مقاله است و فضاهای دیگر ویکی‌پدیا ازجمله بحث و غیره را شامل نمی‌شود.

مقاله: برخلاف مقاله معمولی که نویسنده یا نویسندگان ثابتی دارد و تألیف آن در مدت زمان مشخصی به پایان می‌رسد، مقاله ویکی‌پدیا همیشه با یک نویسنده شروع شده و به مرور زمان بر تعداد نویسندگان افزوده می‌شود. در این پژوهش، مقاله به صفحه‌ای از ویکی‌پدیا گفته می‌شود که اطلاعات دانشنامه‌ای و یا سالنامه‌ای در برداشته باشد .

مقاله برگزیده: مقاله‌ای که دارای معیارهای اجباری و توصیه شده ویکی‌پدیا بوده و با اجماع کاربران به عنوان مقاله برگزیده انتخاب شده و در صفحه اصلی ویکی‌پدیا نمایان می‌شود.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 مقدمه 2

5

6

7

7

7

8

1-6 تعریف‌هایعملیاتی 8

1-6-1 بررسیوضعیتمدیریتمنابعخاکستری 8

9

1-6-3 کتابخانه‌هایوابستهبهسازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 9

مدیریتمنابعخاکستری 9

1-6-5 منابعخاکستری 10

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه‌های پژوهش

12

12

12

14

15

15

16

17

18

19

19

20

22

23

23

24

24

25

26

26

26

27

27

27

28

2-1-5-14 مجموعهمقالاتوبرنامهگردهمایی‌‎ها 29

2-1-5-16 استاندارد 29

2-1-5-17 جزوه 30

2-1-5-18 بروشور 30

2-1-5-19 اسلاید 31

31

2-2 سازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 39

39

2-2-2 کتابخانه‌هایوابستهبهسازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 40

41

41

41

2-3-1-2 مدیریتمنابعخاکستری 42

2-3-2 پیشینه‌پژوهشدرخارج 45

2-3-2-1 منابعخاکستری 45

2-3-2-2 مدیریتمنابعخاکستری 49

50

فصل سوم: روش‌شناسی پژوهش

53

53

53

55

55

56

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش

58

58

59

59

60

60

61

 

61

62

63

66

67

4-3-3-1 وجوددستورالعملمکتوببرایتهیهمنابعخاکستری 67

67

68

69

4-3-3-5 امکاندسترسیبهمنابعخاکستریازطریقامانتبین‌کتابخانه‌ایویااشتراکدرخریدمنابعخاکستری 71

72

72

74

74

74

75

76

77

77

79

79

80

81

4-3-5-4 شیوه‌هایاطلاع‌رسانیمنابعخاکستری 82

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

86

86

5-3 پیشنهادهایبرگرفتهازیافته‌هایپژوهش 99

5-4 پیشنهادهاییبرایپژوهش‌هایآینده 101

104

106

پیوست1……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..    112

پیوست2 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………116

مقدمه

امروزه کتابخانه‌هابا مجموعه‌ای از منابع خاکستری مواجه هستند که نیاز به مدیریت دارند. فنون مختلف مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه است که دستیابی به اطلاعات این منابع را فراهم می‌آورد. روز به روز به اهمیت منابع خاکستری در کتابخانه‌ها مخصوصا کتابخانه‌های تخصصی افزوده می‌شود و  این مجموعه به عنوان یک آرشیو مرجع برای پژوهش و مطالعه درباره موضوعات مختلف به‌کار می‌روند.

اطلاعات یک منبع راهبردی و حیاتی برای پیشرفت اقتصادی و اجتماعی است که زمین، کارگر و سرمایه را به‌عنوان عوامل اصلی تولید به هم متصل می‌کند. منابع خاکستری، راهی برای اشاعه اطلاعات و دانش و تخصص است که از فرایندهای پژوهشی حمایت کرده، و اطلاعاتی را ارائه می‌کند که در بیشتر منابع متعارف یافت نمی‌شوند. این منابع، پیشرفت اجتماعی و اقتصادی ملل و حرکت بی‌وقفه به سوی جامعه علمی را تقویت می‌کند. با این حال بسیاری از افراد، منابع خاکستری را موضوعی فرعی می‌دانند. برخلاف این تصور که هنوز هم برخی به آن اعتقاد دارند، منابع خاکستری به هیچ وجه موضوعی فرعی نیست. در واقع این منابع اهمیتی حیاتی در روند پیشرفت اقتصادی و اجتماعی کشور یا منطقه دارد و اذعان به اهمیت این موضوع هر روز بیشتر می‌شود. در حقیقت این منابع به اندازه دانشی که منتشر می‌شود – اگر نگوییم بیشتر از آن – حائز اهمیت است چرا که این دو، مکمل یکدیگر هستند (دکارواهو، 1383،ص. 348).

هر منبع اطلاعاتیِ چاپی یا الکترونیکی – اعم از کتاب، نشریه، پایان‌نامه یا خبرنامه – که پس از تدوین و تولید وارد بازار نشر نشود، جزء انتشارات خاکستریمحسوب می‌شود. بر این اساس، انتشارات خاکستری منابع اطلاعاتی خاصی هستند که با هدفی خاص و مخاطبی ویژه تولید می‌شوند، اما به دلیل تکثیر در سطح محدود و هدف غیرتجاری امکان دسترسی به آن‌ ها در بازار نشر وجود ندارد. انتشارات خاکستری معمولاً از طریق پدیدآور حقیقی یا حقوقی در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرند. مثلا گزارش نهایی طرح‌های پژوهشی و برخی از خبرنامه‌ها و دستنامه‌های داخلی سازمان‌ها از جمله این آثارند.منابع خاکستری از نظر تنوع موضوعی و ارزش اطلاعاتی بسیار متنوع هستند به نحوی که برخی از آن‌ ها ارزش اطلاعاتی چندانی ندارند و در مقابل برخی دیگر حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی هستند. در همه رشته‌ها نیز منابع خاکستری وجود دارند. بنابراین، «خاکستری» بودن یک منبع اطلاعاتی معیاری برای ارزیابی، یا دلیلی بر ارزش یا بی‌ارزشی آن نیست. بلکه خاکستری بودن این منابع فقط انعکاسی از سطح محدود انتشار آن‌ هاست. به سخنی دیگر، منابع خاکستری در هر زمینه موضوعی که باشند، همگی در ویژگی عدم عرضه در بازار نشر مشترکند. زیرا تمام این آثار در شمارگان بسیار محدود تکثیر می‌شوند و در نتیجه دسترسی آسان و فراگیر به آن‌ ها میسر نیست. در نتیجه یکی از رسالت‌های کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی فراهم آوردن امکان دسترسی به این آثار است. مثلاً انتظار می‌رود یک کتابخانه تخصصی در حوزه پتروشیمی طیف وسیعی از انتشارات خاکستری را در این زمینه گردآوری کند و در دسترس کاربران خود قرار دهد(منصوریان، 30 آبان 1390).

در چهارمین کنفرانس بین ­المللی متون خاکستری در واشنگتن (1999)، منابع خاکستری به این صورت تعریف شده است: منابعی که در همه سطوح دولتی، دانشگاهی، تجاری و صنعت به شکل چاپی و الکترونیکی تولید می­شوند، اما تحت نظارت انتشارات تجاری نیستند. دباچر (1995) عقیده دارد که در کل، اصطلاح منابع خاکستری طیف­ گسترده­ای از منابع که نمی­توان به آسانی از طریق مجراهای متداول مثلاً ناشران، منتشر شوند را پوشش می­دهد. به طور کلی، انتشارات منابع خاکستری غیرمتداول، بی‌دوام و بعضی اوقات انتشارات زودگذر هستند. منابع خاکستری فقط محدود به گزارش­ها نیستند (پروژه­ های ابتدایی، گزارش­های پیشرفته، گزارش­های فنی، گزارش­های آماری، یادداشت­ها، حوزه گزارش­های هنری، گزارش­های پژوهشی تجاری و غیره)، پایان‌نامه­ها، مجموعه مقالات همایش­ها، استانداردها، ترجمه غیر تجاری، کتابشناسی­ها، اسناد تجاری و فنی، و اسناد اداری که به صورت تجاری منتشر نمی­شوند و غیره را نیز شامل می‌شوند.منابع خاکستری، چون به صورت نیمه منتشر شده هستند و به سختی می­توان آن‌ ها را مکان‌یابی کرد، پژوهشگران ترجیح می­ دهند آن‌ ها را متون و منابع بی­دوام بنامند و معمولاً به عنوان موادی سؤال برانگیز و مبهم، تلقی می­شوند. بیشتر منابع خاکستری از بخش­های دولتی، دانشگاهی، واحدهای تجاری، بنیادهای پژوهشی، کلیساها، مؤسسه­ها و غیره سرچشمه می­گیرند. منابع خاکستری معمولاً از طریق مسیر اصلی متداول ناشران منتشر نمی­شوند (به دلیل فقدان شماره استاندارد بین المللی پیایندها/ شماره استاندارد بین ­المللی کتاب) و معمولاً در شکل و در دامنه محدودی منتشر می­شوند (گوکهیل، 1999، نقل در اسایانده و آکپبور، 2012، ص. 1).نکته اصلی این است که منابع خاکستری از طریق مجرا‌های تجاری متداول انتشار کتاب به خوبی پوشش داده نمی‌شوند (اصنافی، 1392، ص. 18). بنابراین جستجو، شناسایی و دسترسی به منابع خاکستری دشوار است. تولید منابع خاکستری یکی از مسائل حائز اهمیت است. چون بسیاری از متخصصان فنی، تولیدات علمی خود را حداقل به صورت رسمی ثبت نمی­ کنند تا دیگران نیز بتوانند از تجربیات آنان استفاده کنند زیرا قالب استاندارد پذیرفته و یکدستی ندارند و برای آن‌ ها یک استاندارد کنترل کتابشناختی وجود ندارد. منابع خاکستری شماره مانندشابک یا شاپا ندارند. بنابراین شناسایی این منابع مشکل است. افزون براین، محدودیت‌های دسترسی به لحاظ امنیتی برای این منابع وجود دارد (دکارواهو، 1383، ص. 336).

1-2 بیان مسئله

از آن‌جا که منابع خاکستری در کتابخانه‌های تخصصی بیشتر از سایر کتابخانه‌ها در حال رشد هستند و این امر به‌دلیل این است که پژوهشگران و متخصصان موضوعی در زمینه‌های خاص منابع خاکستری را تولید می‌کنند و در اختیار سازمان مربوطه می‌گذارند، در این پژوهش کتابخانه‌های تخصصی برای جامعه مورد پژوهش انتخاب شده‌اند و کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی که یکی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین سازمان‌های تحقیقاتی و آموزشی کشور است و این سازمان یک سازمانباسابقهتحقیقاتیوآموزشیبودهکهبهمنظورمطالعهوپژوهشبرایتوسعهاقتصادی،اجتماعیوفرهنگیبخشکشاورزیوارتقایجایگاهآندراقتصادملیوتوسعهروستاییو عشایری زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی فعالیت می کند و در مدت بیش از 80 سال منشاء خدمات گسترده‌ای در حوزه‌های متنوع کشاورزی، دامداری، آبخیزداری و… بوده است (وب‌سایت سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، 8 شهریور 1393)، به عنوان نمونه‌ای از کتابخانه‌های تخصصی کشور برای مطالعه وضعیت مدیریت منابع خاکستری انتخاب شده‌اند. کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی شامل کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی، کتابخانه‌های مراکز تحقیقاتی استانی و کتابخانه‌های مراکز آموزشی است که در این پژوهش کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی به دلیل اینکه تابع مدیریت واحدی هستند و هدف‌های مشترکی را دنبال می‌کنند به عنوان جامعه پژوهش انتخاب شده‌اند. این کتابخانه‌ها دارای مجموعه‌ای از منابع خاکستری از قبیل پایان‌نامه‌ها، گزارش‌های نهایی طرح‌های تحقیقاتی و منابعی از این قبیل است. با توجه به اینکه اهمیت مدیریت منابع خاکستری در کشور مورد توجه قرار نگرفته است و در این زمینه پژوهش جدی صورت نگرفته است، بنابراین انجام پژوهشی به‌منظور بررسی وضعیت مدیریت منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ضروری است تا وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه این منابع در این سازمان بررسی شود. منظور از مدیریت منابع خاکستری فراهم‌آوری یک ساختار جامع و انجام یک سلسله فعالیتهای نظام‌مند است که به دسترسی به منابع خاکستری منجر می‌شود. این موارد به این ترتیب است: مجموعه‌سازی که شامل انتخاب و سفارش و خرید منابع خاکستری است، سازماندهی که شامل فهرست‌تویسی و رده‌بندی، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی منابع خاکستری است و اشاعه که شامل مواردی جون امانت منابع خاکستری و آگاهی از وجود آن‌ ها توسط کاربران است. در این پژوهش سعی می‌شود که در نهایت براساس یافته‌های پژوهش، پیشنهادهایی در جهت بهبود وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری ارائه گردد تا بتواند کمک موثری برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد.

1-3 ضرورت و اهمیت پژوهش

به این دلیل که منابع خاکستری حاصل پژوهش‌های علمی و تخصصی و اغلب بازتابی از دانش سازمانی هستند، بنابراین می‌توانند از نظر اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصربه‌فرد باشند، بنابراینانتشار منابع خاکستری و دسترسی آسان به آن‌ ها نقش مهمی را در آگاه­سازی محققان ایفا می­ کند.به همین دلیل شناسایی این منابع در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است و پژوهش حاضر سعی دارد پس از مطالعه در زمینه‌های مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به نتایجی دست یابد که در تقویت نقاط مثبت و رفع نقاط ضعف هر بخش موثر واقع شود و به شناساندن اصطلاح منابع خاکستری و همچنین شناساندن انواع منابع خاکستری در کتابخانه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و در نهایت تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف مدیریت منابع خاکستری منجر شود.

1-4 اهداف پژوهش

1-4-1هدف کلی

هدف پژوهش تعیین وضعیت مدیریت منابع خاکستری (مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری) در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.

1-4-2 اهداف ویژه

– شناسایی انواع منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند.

– منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند، با چه اصطلاحی شناخته شده‌اند و اصطلاح منابع خاکستری را بکار می‌برند یا نه.

– تعیین وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

– تعیین وضعیت سازماندهی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

– تعیین وضعیت اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

1-5 پرسش‌های پژوهش

1. منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با چه اصطلاحی شناخته می‌شوند؟
2. انواع منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند،‌ کدامند؟
3. وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟
4. سازماندهی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیدر چه وضعیتی قرار دارد؟
5. وضعیت اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟

1-6تعریف‌های عملیاتی

1-6-1 بررسی وضعیت مدیریت منابع خاکستری

منظور بررسی کلی وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.

1-6-2سایر منابع خاکستری

منظور سایر منابع مشابهی است که با توجه به تعریفی که از منابع خاکستری شده است در کتابخانه‌های مورد بررسی وجود دارد ولی در پرسشنامه مطرح نشده بود و پاسخ‌دهندگان در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به آن‌ ها اشاره کردند.

1-6-3کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

منظور کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است. به دلیل اینکه در این پژوهش کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی که زیر نظر مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی اداره می‌شوند بررسی شدند، کتابخانه‌های موسسات آموزشی که زیر نظر موسسه آموزش علمی کاربردی فعالیت دارند و مدیریت مجموعه آن‌ ها با سیاست‌های کتابخانه‌های تحقیقاتی یکسان نیست و نیز دسترسی به اطلاعات آن‌ ها به دلیل قرار داشتن در مدیریتی دیگر دشوار بود از جامعه پزوهش حذف شدند.

1-6-4 مدیریت منابع خاکستری