آنچه از سنگها و مواد‌معدنی که خدای‌‌سبحان آن را خلق کرده با مال خودت استخراج کردی می‌توان آن را به وسیله خمس تطهیر کرد.

«و یُشَّرطُ فی وجوبِ الخمسِ فیِ المعدنِ بُلوغُ ما اخرَجُه عشربنَ دنیا راً‌ بل استثناءُ مؤنهِ الاخراجِ و النصفیِه و نَحو هما یَجبُ اذا کانَ المخرَج اَقلُّ‌ منه و اِنْ کَان الا حوط اخراجُه اذا بَلَغ دنیا راً بل مطلقاً». (یزدی،‌  ۱۴۰۹ ﻫ.ق،‌  ص ۳۷۰)

شرط وجوب خمس در معدن آن است که ارزش ماده‌ی معدنی استخراج شده پس از کسر هزینه‌ها مانند هزینه‌های استخراج و خالص سازی،‌  معادل بیست دینار طلا ارزش داشته باشد. بنابراین در صورتی که ارزش ماده‌ی معدنی استخراج شده کمتر از مبلغ فوق الذکر باشد پرداخت خمس آن واجب نیست هر چند احتیاط بر آن است که به هر اندازه از ماده‌ی معدنی برداشت نماید ولو ارزش آن یک دینار باشد خمس آن را بپردازد.

• مرحوم آیت الله شاهرودی: ذیل کلمه شرط- علی الاصح- و ذیل کلمه عشربن دیناراً‌ فرمودند: «وکانَ الاحوطُ‌ رعایهَ کلِّ مِن نصاب الذّهبِ و الفضهِ فی المخرَجِ مِن معدنِه و رعایهُ اَقَّلهِما قیمهَ مِن سائرِ المعادنِ کَما اَنَّ الاحوطَ اعتبارُ النَّصابِ قَبلَ المؤنِه و انْ کانّ الاَقوی اعتبارُ‌الَّصاب بعدَ استثناءِ المؤنهِ.»

چنین شرطی(معادل ۲۰ دینار بودن) بنابر صحیح‌ترین نظریات و روایات فقهی وضع گردیده است ولی به احتیاط نزدیک تر آن است که میانگین نصاب طلا و نقره را ملاک محاسبه نصاب معدن قرار دهند و نیز کمترین نرخ بازار را ملاک محاسبه قرار دهند. همچنین نزدیک‌تر به احتیاط آن است که هزینه‌های  استخراج را حساب نکند. هر چند قول قوی‌تر آن است که تحقق نصاب پس از کسر هزینه‌ها مورد اعتبار می‌باشد.

– آیت الله امام خمینی (ره) فرمودند:   

«اَو مِإَدرهَمٍ عیناً او قیمهً و اذا اختَلَفا (نصاَبی الذَّهبِ و الفضهِ) فی القیمهِ یُلاحِظُ اَقلهما قیمهَ علی الا حوطِ.»

قیمت مادۀ معدنی باید به بیست دینار طلا و یا دویست درهم نقره برسد و هر گاه،‌  معادل پول بیست دینار طلا با دویست درهم در بازار برابر نباشد بنابر احتیاط آنکه قیمت پایین‌تری دارد ملاک محاسبه نرخ قرار می‌گیرد.

مرحوم‌آیت الله قمی فرمودند:   

«الظاهِرُ کِفایهُ بلوغِ قیمهِ المخرجِ عشربنَ دینار اَقبلَ استثناءِ المؤنهِ و یَجبُ الخُمس فیما بَقیَ بَهدَ استثناءِها.» [۵]

ظاهراً رسیدن قیمت ماد] معدنی استخراج شده به معادل بیست دینار طلا برای تحقق وجوب خمس کافی است. بنابراین نباید نخست هزینه‌ها را کسر کنند و بعد از آن ببینند معادل بیست دینار طلا هست یا نه،‌  البته از آنکه هزینه‌ها را کسر نمایند خمس را از مقدار باقیمانده محاسبه و پرداخت کنند.

– عروه الوثقی: 

«اِذا فَرَضَ معدِنُ … تحتَ الماءِ بَجِیث لا یُخرَجُ منهُ اِلا بِلغوصِ فلا اِشکالَ فیَ تَعلَُقِ الخمسِ به لکِنَّهُ هَل یُعتَبرُ فیهِ نصابُ المعدنِ اَو الغوصِ وَ جهان والاَ ظهیر الثانی»( یزدی،‌  ۱۴۰۹ ﻫ.ق،‌  ص ۳۷۱)

هر گاه فرض شود که معدنی زیر آب قرار گرفته باشد به صورتی که ماد‌ی معدنی آن جز با غواصی قابل استخراج نباشد اشکالی در وجوب خمس بر آن نیست لکن در اینکه،‌  آیا نصاب چنین معدنی نصاب غواصی است و یا مثل سایر معادن است هر دو وجه ممکن است ولی اظهر آن است که نصاب آن را نصاب غواصی قرار دهند.

(توضیح لازم) در مورد چیزهائی که از طریق غواصی در دریا کسب می‌شود نصاب آن باید معادل ارزش یک دینار طلا باشد و اگر کمتر از آن بود خمس بر استخراج کننده واجب نمی شود.

– امام خمینی (ره) فرمودند:   

«فیما یَتعارَفُ اِخراجُه بالغوصِ و اَمّا فی غیرِه فالظاهِرُ هو الاَولُ کَما لَو فُرِضَ اخراجُ الرُّحی مِن تحتِ البحرِ.» (همان منبع)

نصاب غواصی در مورد اشیائی صادق است که عرفاً با غواصی استخراج می‌شود و اما سایر مواد معدنی که از زیر آب استخراج گردد ظاهراً نصاب معدن ملاک نصاب آنهاست مثل اینکه هر گاه معدن سنگ آسیا از معادن زیر آب استخراج شود مثل آن است که از غیر دریا استخراج شده باشد.

«نصاب معدن بنابر احتیاط صدو پنج مثقال معمولی و یا پانزده مثقال معمولی طلا است یعنی هر‌گاه قیمت چیزی را که از معدن بیرون آورده بعد از کم کردن مخارجی که برای آن صرف کرده به این نصاب (مقدار معین) برسد بنابر احتیاط واجب باید خمس آن را بدهد.»( بنی هاشم خمینی, ۱۳۷۸ﻫ.ش, ص۴۱)

-«مرحوم آیت الله خوئی (ره) و آیت الله تبریزی: «معادل قیمت پانزده مثقال طلای‌ سکه‌دار ملاک است.

مرحوم آیت الله گلپایگانی: نصاب معدن پانزده مثقال معمولی طلای  سکه دار است که مساوی با بیست مثقال شرعی طلا است.(طلای  معمولی) که بعد از کسر هزینه باید محاسبه شود.

-آیت الله صافی:   در مقام احتساب, مخارجی را که برای بدست آوردن معدن مصرف کرده کم نکند و در مقام ادای  خمس،‌  آنچه را که پس از کمک‌کردن این مخارج باقی می‌ماند هر چند کمتر از پانزده مثقال باشد مشمول خمس است.» (بنی هاشم خمینی, ۱۳۷۸ﻫ.ش, ص ۴۰)

– «آیت الله سیستانی :   نصاب پانزده مثقال طلا پس از کم‌کردن هزینه است و مخارج بعدی قبیل هزینۀ خالص سازی, از آن کسر می‌شود و خمس باقیمانده را بدهد.

– آیت الله فاضل لنکرانی:‌ احتیاط واجب آن است که رسیدن به نصاب را قبل از کسر مخارج استخراج و تصفیه،‌  محاسبه کند لکن هر مقدار که باقی می‌ماند خمس آن را ادا نماید. هر چند مقدار باقیمانده کمتر از نصاب معدن باشد.

-آیت الله مکارم شیرازی: احتیاط واجب آن است که در معدن نصاب معینی نیست. یعنی آنچه را از معدن استخراج می‌کنند کم باشد یا زیاد خمس دارد و مخارج و هزینه استخراج معدن و تصفیه آن در صورتی که احتیاج به تصفیه دراد و همچنین اجاره‌های  که جهت معدن می‌پردازد از آن کم می‌شود و باقیمانده خمس دارد ولی مخارج سال از درآمد معدن کسر نمی‌شود.» (همان منبع،‌  ص ۴۱ و ۴۲)

۴-۵- نصاب معدن قبل یا بعد از فرآوری مواد معدنی

– عروه الوثقی: هر گاه ماده معدنی ناخالص از معدن استخراج کردن و معدن‌کار خمس آن‌را محاسبه کند، پس اگر می‌داند در صد ماده‌ی اصلی با مقداری که خمس آن را پرداخته یکسان است،‌  یا اینکه درصد ماده‌ی معدنی که خمس آنرا حساب کرده بیش از مقداری است که باقی مانده است به وظیفه خمس حمل نموده،‌  لکن اگر بالعکس باشد و احتمال بدهد که مقداری باقیمانده از خلوص بیشتری برخوردار است هنوز بدهکار خمس به حساب می‌آید.»( یزدی،‌  ۱۴۰۹ ﻫ.ق،‌  ص ۱۳۷۱)

امام خمینی (ره) فرموده اند: در جواز اخراج خمس قبل از تصفیه ناخالصی‌ها اشکال وارده است مگر آنکه ولی خمس به مصلحتی به معدنکار اجازه خاص داده باشد.

عروه الوثقی: هر گاه بعد از استخراج ماده‌ی معدنی خام و قبل از آنکه خمس آنرا محاسبه و جدا نموده باشد،‌  عملیاتی روی آن انجام دهد که منجر به افزایش قیمت ماده‌ی معدنی استخراج شده کرد مثل اینکه طلا و نقره را به صورت سکه در آورده یا زینت آلات از آنها بسازد یا یاقوت و عقیق را تبدیل به نگین انگشتری نماید، در این صورت علاوه بر قیمت ماده‌ی اولیه بر مازاد نیز خمس تعلق می‌گیرد و برای قیمت‌گذاری باید ببیند قیمت ماده‌ی معدنی فرآوری شده با ماده‌ی معدنی فرآوری نشده چقدر اختلاف قیمت دارد.

همچنین اگر یک پنجم خمس را با چهار پنجم سهم خود یک جا بفروشد و همان وقت نیت کند سهم خمس را از مال دیگری بپردازد فقط خمس یک پنجم ماده معدنی را بدهکار است،‌  نه یک پنجم سهمی که در بازار فروش رفته است( ما به التفاوت سود تجارت معدن،‌‌خمس ندارد)

۲-۳-۱- مشکلات مالی و تأمین بخشی از نیازهای اقتصادی

با توجه به شرایط اقتصادی کنونی جوامع امروز و بالا رفتن هزینه زندگی در بسیاری از خانواده ها، درآمد مردان جوابگوی نیازهای اقتصادی خانواده‌ها نیست. زنان در سطوح مختلف طبقاتی با انگیزه‌های یکسان وارد بازار کار نمی شوند عده‌ای از آنها علی رغم اینکه از سطح پایینی از تحصیل و تخصص برخوردار هستند، صرفاً به لحاظ مشکلات مالی وتأمین بخشی ازنیازهای اقتصادی خانواده و کمک به شوهران خود، وارد عرصه‌ی کار می‌شوند  و این عده در انتخاب نوع کار چندان تصمیم گیرنده نیستند و در صورتی که وضعیت مالی خانواده بهبود یابد، به سرعت انگیزه کار کردن را از دست می‌دهد و فعالیت خود را رها می‌کنند اینگونه مشاغل که فقط با انگیزه صرفاًً مالی و عدم احساس رضایت از شغل بدون بازدهی فرهنگی و رشد شخصیتی آن‌جام می‌شود، نه تنها موجب ارتقاء آگاهی نمی گردد، بلکه به دلیل تعارضی که بین نقش مادری و اشتغال بیرون خانه  پیش می‌آید، مادر را دچار مشکل می‌کند که کارگران زن عموماً در این گروه قرارمی گیرند و اینگونه زنان شاغل به علت اینکه از امکانات حمایتی مناسبی نیز در محیط کار خود برخودار نیستند، ساعات‌های زیادی بچه‌های خود را رها کرده و نسبت به تربیت آنها غافل می‌شوند. البته اشتغال به کار اینگونه زنان به آنها کمک می‌کند تا در تصمیم گیری‌ها و امور اساسی خانواده و نظارت بر هزینه و بودجه‌ی خانواده تأثیر گذار باشند و از طریق توانا شدن زن در تصمیم گیری‌ها و رشد شخصیت او، الگوی مناسبی از او برای فرزندانش می‌سازد.( مجموعه مقالات همایش سراسری زن در اندیشه امام خمینی (ره)، ۱۳۸۹: ۲۵).

۲-۳-۲- سرپرست خانواده به دلایل مختلف

در جامعه کم نیستند زنانی که با از دست دادن همسر خود به هر دلیل، به تنهایی نه فقط وظایف مادرانه خود را به بهترین نحوه ممکن آن‌جام می‌دهند، بلکه از عهده ایفای نقش پدر نیز در اداره خانواده به خوبی برآمده اند. کارنامه زندگی سخت و دشواری که این گروه از زنان داشته اند بهترین شاهد این نکته است که آنها به منظور کسب هویت اجتماعی و تأمین نیازهای خانواده، مشقت کار در بیرون از خانه را برخود هموار ساخته اند و یا زنانی که ازدواج موفقی نداشته و تحت ظلم و آزار شوهر قرار دارند به علت احساس عدم پشتوانه‌ی اقتصادی از طرف همسر یا به دلیل متارکه قادر به تأمین زندگی نیستند و جامعه نیز از طریق سازمان‌های مکمل پیش بینی  حمایت‌های لازم و کافی را از وی نمی کند، تلاش می‌کنند تا از طریق فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی زندگی خود را در آینده بهبود بخشند.( اولادیان و صفری، ۱۳۸۹: ۷۴).

۲-۳-۳- رابطه بین تحصیل و اشتغال

نکته‌ی دیگر رابطه‌ای است که بین تحصیل و اشتغال وجود دارد، نمی خواهیم بگویم زنانی که تحصیلات عالیه دارند، حتماً باید به کار در بیرون از خانه بپردازند تا تحصیلات آنها بی نتیجه نماند، آنچه مسلم است یک مادر تحصیل کرده در تربیت فرزندان خود در برابر مادران کم سواد یا بی سواد از موفقیت چند برابر برخوردار خواهد بود و از آن‌جایی که مادر رکن رکین خانه و محور اصلی تربیت نسل آینده می‌باشد، اهتمام به تربیت مادران فاضل وآگاه امری مهم و ضروری است و فرموده یکی از بزرگان مؤید این نکته است که « اگر به یک مرد علم بیاموزی تنها به یک فرد آگاهی داده ای، اما اگر زنی را علم آموختی در واقع به یک خانواده آگاهی بخشیده ای» ولی به هرحال زنان نمی توانند ازتحصیلات، توان و تخصص خود، جامعه را بهره مند نسازند به همین دلیل می‌طلبد میدان برای بروز توانایی‌ها و استفاده از مهارت و تخصص آنها فراهم شود(چاوشیان نوش‌آبادی، ‌۱۳۸۸، ص۲۸۵).

۴- کمک به جبران بخشی از هزینه‌های زندگی و تأثیر آن بر ارتقاء سطح بهداشت، آموزش و… خانواده و استحکام یافتن خانواده از طریق تأمین نیازهای ضروری.

۵- تقویت روحیه مقاومت و اتکاء به خود در بین بچّه‌ها و آماده سازی آن‌ها برای جامعه و زندگی آینده‌ی خودشان.

۶- ارتقاء پایگاه حقوقی و حفظ منزلت زن به نحو قابل توجه.

۷- ارتقاء و آگاهی نسبت به مسایل و مشکلات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه و ایجاد روحیه مشارکت جدی در رفع آن‌ها در سطح خانواده و اجتماع.

۸- آشنایی بیشتر با روش‌های ارتقاء بهره وری از امکانات مادی و معنوی خانواده و جامعه و نیز تلاش در جهت افزایش بهره وری.

۹- توانمند شدن زنان در کمک به حل مشکلات آموزشی، اخلاقی و تربیت فرزندان.

۱۰- ارتقاء توان مدیریت و ایجاد زمینه جهت اعمال آن در خانواده در تصمیم گیری‌های اساسی خانواده.

۱۱- کمک به رشد و توسعه فرهنگی – اجتماعی کشور از طریق تخصص و مهارت‌های بانوان.

۱۲- استفاده از اوقات فراغت و جلوگیری از آسیب پذیری اجتماعی.

۱۳- تأمین اجتماعی زنان در مواقع بروز بحران‌های مختلف درسنین پیری، بیماری و از کار افتادگی (لطیف‌پور، ‌۱۳۸۸: ۱۰۱).

۲-۳-۶- پیامدهای منفی اشتغال بانوان

از جمله پیامدهای منفی اشتغال بانوان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- تحمیلی طاقت فرسا بر زنان: به نظر می‌رسد پذیرش اشتغال برای زنان به معنای زیر بار مسئولیتی مضاعف رفتن و قبول نقش‌های متعدد و احیاناً متعارض است؛ زیرا زنان بنابر تعهد عاطفی و اخلاقی خودشان، هیچ گاه از زیر بار مسئولیت‌های همسری و مادری شانه خالی نمی کنند، لذا اشتغال برای آنان تحمیلی فوق طاقت است و می‌تواند اضطراب، فشار روانی و… را به دنبال داشته باشد. برخی از جامعه شناسان تصریح می‌کنند که اشتغال مادران در خارج از منزل بر مسئولیت آنان به طور ناعادلانه افزوده است (روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی ، ج ۲ ، ص ۸۶۳).

۲- سست شدن کانون خانواده: رابطه اشتغال زنان و طلاق از مباحثی است که باید بیشتر مورد دقت قرار گیرد. در بررسی عوامل زمینه ساز جدایی و گسیختن خانواده، به سستی و سردی روابط عاطفی از مدت‌ها قبل از طلاق بر می‌خوریم، افزون بر این، خستگی ناشی از کار و پیامدهای آن مزید برعلت می‌شود و به صورت تدریجی خانه‌ای که قبلاً آرامشگاه و محل تأمین نیازهای متقابل زن و شوهر بود، اکنون مبدل به استراحتگاه دو کارمند می‌شود که ساعت هایی را صرفاً برای آماده شدن کار فردا در زیر یک سقف و چه بسا در دو اتاق جداگانه به سر می‌برند و بالاخره جدایی روانی، طلاق و جدایی فیزیکی را به دنبال دارد.

۳- تأثیر اشتغال زنان بر بیکاری مردان وتأخیر در ازدواج آنها: تأخیر در ازدواج و بیکاری دو مشکل عمده فرهنگی و اجتماعی کنونی ماست. این دو مشکل، علل و عوامل متعددی دارد، یکی از عوامل مؤثر در ایجاد این دو مشکل، اشتغال زنان می‌باشد، زیرا با اختصاص یک فرصت شغلی توسط یک زن، طبیعتاً یک مرد از بدست آوردن یک فرصت شغلی بازمی ماند ( البته شغل هایی که خاص زنان نباشد  مثل مامایی و… ) و مرد بیکار امکان ازدواج برایش  فراهم نمی شود و از طرف دیگر توقعات زنان شاغل زیاد می‌شود و اکثریت قریب به اتفاق آنان حاضر به ازدواج با مردان بیکار نیستند. پیامد آن، معضلات، مفاسد و مشکلات فراوان فرهنگی و اجتماعی است که دامنگیر جامعه و به خصوص جامعه‌ی زنان می‌شود زیرا آثار منفی روحی و روانی تأخیر در ازدواج بیشتر متوجه زنان و دختران است تا مردان و پسران. بنابراین اگر اینگونه فرصتهای شغلی به مردان اختصاص داده شود هم مشکل بیکاری مردان که خود را مسئول تأمین هزینه زندگی می‌دانند و هم مشکل ازدواج جوانان تا حدود زیادی حل می‌شود (روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی ، ج ۲، ص۸۶۴).

۴- مشاغل تمام وقت و طولانی، فرصت ارتباط با اعضای خانواده را کاهش داده و در سنین کودکی که فرزندان نیازمند ارتباط‌های کلامی و حسی می‌باشند باعث بروز محرومیت‌های عاطفی و سوء تغذیه روانی می‌گردند، مگر آنکه این نقیصه را از طریق سازمانهای مکمل، نظیر مهدکودک‌های نزدیک به محل کار یا از طریق بستگان نزدیک نظیر مادربزرگ‌ها بتوان جبران نمود. ( این گونه نگهداری هم مشکلات خاص خود را در بر خواهد داشت).

تعارض نقش در جائی که شخص ملزم به آن‌جام نقش‌های اجتماعی متعدد، و رفتارهای ناهماهنگ است اتفاق می‌افتد. هنگامی که دیگران ادراک یا توقعات مختلف از نقش یک شخص دارند، آن شخص به سوی تعارض نقش کشیده می‌شود، زیرا دشوار است که به یک دسته از چشم داشت‌ها پاسخ گفت بی آنکه دسته‌ی دیگر را مد نظر قرار نداد نگاهی به این تعاریف معلوم می‌کند که نقش ها، هیچگاه فی نفسه و به طور مطلق، جدای از کنشگرانی که آنها را ایفا می‌کنند با هم تعارضی ندارند،… اما اغلب تعارض بین نقش‌ها زمانی رخ می‌دهد که کنشگر در موقیعتی است که قادر نیست به صورت هم زمان دو نقش را ایفا کند، به زبان ساده تر چون کنشگر درمی یابد که ایفای وظایف  وتکالیف ناشی از پاسخ به توقعات یک نقش با نقش دیگر، تزاحم و تخالف دارد  او بی آنکه پاسخ به انتظار یک نقش معین را فرو گذارد یا نسبت به آن تساهل ورزد، قادر به ایفای وظایف خود در نقش دیگر نیست، دچار تعارض می‌شود، زیرا می‌بایست میان این دو نقش دست به انتخاب زد، حال آنکه از او انتظار می‌رود به هر دو نقش پاسخ بگوید. تعارض نقش‌های شغلی و خانوادگی نوع ویژه‌ای از تعارض بین نقش‌هاست که فرد را به طور هم زمان با تقاضاهای متفاوت ناسازگار ناشی از مسئولیت‌های کاری و مسئولیت‌های خانوادگی درگیر می‌سازد (خالد، ۱۳۸۵ش ، ص ۱۵، به نقل از مجله (Davis,bid, p451)).

۲-۵- مشاغلی که حضور زنان در آن، مفید تر است

قبل از واردشدن به موضوع مشاغل لازم و ضروری برای زنان دو سؤال مطرح می‌شود:

۱-آیا آفرینش و طبعیت جسمی و روانی زن برای کار بیرون از خانه سازگاری دارد؟

۲- آیا زن باید درصنعت ،کشاورزی، تجارت و امورخدماتی حضوری فعال داشته باشد؟

روشن است که مهمترین وظیفه‌ی زن ایفای نقش مادری و تربیت فرزندان و تدبیر امور منزل است. کاری که از ازل برای وجود و بقای جامعه، امری ضروری و حیاتی بوده است. بنابراین بهتر است اشتغال زن متناسب با شئونات زنانه طراحی گردد، به گونه‌ای که به روح و جسم او آسیب نرسد ،البته این حرف به معنای دور کردن زن از اجتماع نیست چون در آن صورت دیگر نباید به ایجاد تسهیلات برای اشتغال زنان بیندیشیم، اگر آنگونه که اسلام مقدر کرده است، یک مرد در محیط خانه، با زن معاشرت به « معروف» داشته باشد و جامعه‌ی اسلامی و قوانین حقوقی، شغل خانگی زن را نه تنها از لحاظ معنوی، بلکه از جنبه‌ی مادی به رسمیت بشناسد بسیاری از زنان شاغل ترجیح می‌دهند در محیط خانه کار کنند و از کار کردن در بیرون از منزل صرف نظر نمایند. برخی معتقدند مشاغل زنان به دلیل مسئولیت‌های ناشی از وظایف خانوادگی که به لحاظ تقسیم جنسیتی کار، وظیفه اصلی و اولیه زنان بشمار می‌رود، نوعاً محدود و منحصر به شغل هایی است که حداکثر تطابق وکمترین تعارض را با وظایف آنها به عنوان همسر و مادر داشته باشد. در واقع، این امر به صورت یک باور فرهنگی، این انتظار را در عموم اعضاء جامعه و از جمله زنان برمی انگیزد که «زنان به سوی مشاغلی گرایش پیدا کنند که بتواند انتظار جامعه را به عنوان یک زن خانه دار در عین کسب درآمد برای خانواده برآورده نماید، بدین ترتیب فضای فرهنگی جامعه در مورد اشتغال زنان، مهم ترین وظیفه زن را خانه داری [و تربیت فرزند] می‌داند.  انتظار دارد که در صورت عدم تمایل شوهر، زن کارش را رها کند. انتخاب شغل نیز با هدف اصلی کمک به اقتصاد خانواده صورت می‌گیرد و شغل‌های پسندیده برای زنان به ترتیب اهمیت معلمی و پزشکی است.( خالد ، خانواده ، کار- جنسیت – ، ۱۳۸۵ش ، صص ۲۱۶و۲۱۵).

در نظام ارزشی اسلام، ارزش مطلق، اطاعت و بندگی خدا است، لذا اگر زن در راه  اطاعت خدا و برای کسب رضایت الهی آن‌جام وظیفه نماید بالاترین ارزش‌ها نصیب وی خواهد شد و به کمال خواهد رسید. آیت اله جواد آملی می‌فرماید: « قضاوت ومرجعیت منصب است نه کمال، وخداوند کارهای اجرائی را متناسب با ساختار وجودی انسان تقسیم کرده است. حتی نبوت و رسالت کارهای اجرائی است… اما شغل‌ها و مناصب و فعالیت‌های اجتماعی، که به هیج وجه نمی تواند نمایانگر کمال باشند، برحسب ساختار بدن و شرایط و نیاز تقسیم می‌شود. (جوادی آملی ، زن در آینه جلال وجمال ، ۱۳۸۷ش، ص ۳۲۳).

علامه طباطبائی (ره) این مطلب را چنین تبیین فرموده اند: « اسلام محرومیت زنان را از بعض مناصب مهمل نگذاشته، وآن را جبران کرده است و مزایا و فضایلی به آن‌ها داده که در آن افتخاراتی حقیقی هست، خدایی که ارزش هر یک از فضایل را آن طور که هست می‌شناسد، و برای سلوک هر انسانی مسلکی را معین  نموده و او را به پیمودن آن مسلک تشویق نموده ،و برای پیمودن خطی که برایش ترسیم کرده بها و ارزشی معین کرده ،و در نتیجه هیچ خطی برخط دیگری برتری ندارد، و فضیلت آن مردی که در معرکه قتال حاضر می‌شود و با کمال سخاوت خون خود را ایثار می‌کند، از فضیلت زنی که وظیفه شوهرداریش را آن‌جام می‌دهد برتر نیست [همان گونه که پیامبر اکرم (ص)  فرمود: جهادُ الْمَرْئهَ حُسْنُ التَّبَعُّلْ ] (حر العاملی ، وسائل الشیعه ۱۴۰۹ق ، ج ۱۴ ، ص ۱۶۲)و نیز آن مرد حاکمی که سرپرستی جامعه را برعهده گرفته، و چرخ جامعه را می‌چرخاند، وآن مردی که بر مسند قضا تکیه زده، هیچ برتری نسبت به زنی که کودکش را تر و خشک می‌کند ندارد.چون این منصب‌ها زمانی ارزش پیدا می‌کند و زمانی اثر خود را می‌بخشد و وقتی تعبد به آن برای صاحبش صحیح و مشروع می‌گردد، که صاحبش در پذیرفتن آن نوعی ایثارکرده باشد، و به خاطر رضای خدا این بار سنگین را به دوش بکشد و اگر به زن بگویند تو باید در خانه بمانی و نسل را تربیت کنی، او نیز به خاطر خدا قبول کند ،هیچ تناقضی هم در این دو قسم حکم نمی بیند.( طباطبائی ، تفسیر المیزان ، ج۴ ، صص ۵۵۵ تا ۵۵۸ با تلخیص).

در این قسمت به تعدادی از مشاغلی که با طبیعت روحی و جسمی زنان سازگاری دارد و در واقع ادامه‌ی نقش‌های سنتی آن هاست اشاره می‌کنیم:

۱- آموزش و تعلیم: در هیچ آیینی به اندازه دین مقدس اسلام بر فضیلت علم اندوزی و آموزش آن تأکید نگردیده است. یکی از اهداف رسالت پیامبر اعظم(ص) تعلیم علم و حکمت بود(… وَ یُعَلّمَهُمُ الْکتابَ والحکمَه…).( جمعه ، آیه ۲). احادیث مهم ومشهوری از رسول اکرم(ص) در این زمینه به ما رسیده که برای نمونه به چند مورد اشاره می‌کنیم: « اِنّی بُعِثتُ مُعَلَّماً » (به درستی که من معلم برانگیخته شده ام). آن حضرت تعلیم و تعلم را به هیچ مکانی محدود نکرده است همانگونه که فرمود: « طَلَبُ الْعِلْم وَ لَوْ بِالصّین » ( به دنبال علم بروید حتی اگر در چین باشد) همچنین طلب علم را محدود به زمان خاصی نکردند همچنان که فرمودند: : « طَلَبُ الْعِلْم مِنَ الْمَهْد اِلَی اللَحْد» ( از گهوار تا گور به دنبال علم اندوزی باشید) یعنی از زمان تولد تا مرگ از آموختن علم دست برندارید، وهمچنین طلب علم را محدود به جنسیت خاصی نکردند همانطور که فرمودند: « طَلَبُ الْعِلْم فَریضَهٌ علی کلَّ مُسلمٍ و مُسلِمه » (مجلسی ، بحار الانوار ، ۱۳۷۴ ش ، ج ۱، ص۱۷۷ )دانش اندوزی بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. بنابراین تعلیم و تعلم در هر شرایطی و در تمام موضوعاتی که برای کمال انسانی و جامعه اسلامی لازم و ضروری باشد بر همه‌ی مسلمانان اعم از زن و مرد واجب است.

۲- بهداشت و درمان: ضرورت و لزوم حضور زنان در این بخش بیشتر از دیگر بخش‌ها احساس می‌شود، زیرا اهمیت و نیازمندی و حساسیت این بخش بیشتر است چون پزشکی زنان ابعاد بسیار گسترده‌ای دارد و در بعضی موارد مستلزم تماس زن با مرد نامحرم است که در چنین مواردی وجود پزشک، پرستار یا مامای زن لازم و ضروری است. با توجه به اینکه همه احکام و مسایل فقهی ما براساس جلب مصلحت و دفع مفسده است ،اگر در چنین رشته هایی شرایط را برای تحصیل زنان و دختران فراهم ننماییم در بسیاری از موارد دچار مشکل خواهیم شد. با توجه به اینکه نیازهای اصلی انسان روز به روز گسترده تر و پیچیده تر می‌گردد لذا در هر زمانی باید با توجه به مقتضیات زمان به این نیازها پاسخ داد.

۳– بخش خدمات: سومین بخشی که لازم است زنان حضور داشته باشند بخش خدمات است. این بخش اهمیتش کمتر از بخش‌های دیگر نیست. مانند: دفاتر اداری ویژه زنان، ورزش که بسیار برای سلامتی زنان لازم است، مکان‌های تفریحی و رستوان‌های ویژه زنان، فروشگاه‌های وسایل آرایشی بانوان، خیاطی، آرایشگری، عکاسی و فیلم برداری ویژه زنان، تاکسی ویژه بانوان و ده‌ها خدمات دیگر. برای توجه به ضرورت کار زنان در این بخش و از باب مثال مطرح می‌کنیم که: آیا صحیح است که زنان ما لوازم آرایشی و بهداشتی و لباس زیر خود را ازمردان نامحرم تهیه کنند؟ عکس‌ها و فیلم‌های زنان را مردان نامحرم ظاهر کنند ؟ یا چون امکانات لازم توسط زنان در بخش‌های متخلف ارائه نمی شود خود را از استفاده بسیاری از امکانات محروم نمایند ؟ از باب رعایت حریم عفاف که از لوازم دین ماست باید نسبت به پاسخگویی به این سؤالات خود را مسئول بدانیم(جزنی، بررسی موانع و مشکلات موجود در اشتغال زنان در بخش‌های دولتی، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۰).

لذا حمایت دولت در فرهنگ سازی این امر و ایجاد امکانات رفاهی ویژه بانوان،‌ضروری و لازم است تا از آسیب پذیری زنانی که در این بخش‌ها آن‌جام وظیفه می‌کنند جلوگیری به عمل آید.

در حقیقت می‌توان گفت حکم شرعی اشتغال زنان در خارج از منزل مشمول احکام خمسه (اباحه، استحباب، وجوب، کراهه و تحریم ) است و تابع زمان، مکان و شرایط مختلف می‌باشد و نمی توان یک حکم کلی در این زمینه صادر نمود، واضح است که حکم اولیه کار زن جواز و اباحه است. براین مطلب کتاب خدا، سنت رسول الله (ص)، روایات ائمه علیهم السلام، عقل و فتوای فقها دلالت دارند.

در همین زمینه آیت اله جوادی آملی می‌فرماید:

قرآن با توجه به اختلاف تکوینی زن و مرد – جز در موارد مخصوص که فرق گذاردن بین این دو جنس، لازمه وجود و ذات آنان است – تمام حقوقی که برای مردان قرار داده، برای زنان نیز مقرر کرده است و در مواردی که برای یکی از این دو جنس، حقوق بیشتری قرارداده، وظایف بیشتری نیز بر عهده او نهاده است.( جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ص ۲۳).

برای جواز کار زنان در خارج از منزل به عموم و اطلاق چند دسته از آیات قرآن کریم استناد می‌کنیم:

۳-۱-۱- حق مالکیت زنان بر اموالشان در قرآن

« لِلّرّجالِ نصیبٌ مِمَّا اکتَسَبُوا و لِلَنِّساء نَصیبٌ ممَّا اکْْتَسَبْنَ »( نساء ، آیه ۳۲  ) ( برای مردان ازآنچه بدست آورده اند بهره‌ای است و برای زنان نیز از آنچه کسب کرده اند بهره‌ای  می‌باشد)

یعنی زنان نیز اگر مالی بدست آورند همانند مردان مالک دستاورد خود خواهند بود.

زنان می‌توانند به شکل‌های مختلفی مال کسب کنند، ارث، هدیه و از جمله راه‌های کسب مال، کار و اشتغال در خارج از خانه است. پرواضح است که آیه اطلاق دارد و شامل اموال مکتسبه از طریق اشتغال خارج از خانه نیز می‌شود لذا آیه به طور ضمنی اشتغال در بیرون از خانه را امضا می کند.

۳-۱-۲- کار زنان در بیرون از منزل از دیدگاه قرآن

در میان آیات قرآن کریم به آیاتی برمی خوریم که به نقل داستان هایی از گذشتگان می‌پردازند از جمله‌ی این آیات، آیات ۲۳تا ۲۶ سوره قصص می‌باشد که به نقل قسمتی از داستان زندگی حضرت موسی (ع) اشاره کرده است.

« و چون موسی به (چاه) آب مدین رسید گروهی از مردم را در اطراف آن دید که به سیراب کردن(چهارپایان خویش) مشغولند و در کنارآنان به دو زن برخورد که مراقب بودند (تا گوسفندانشان با گوسفندان دیگر مخلوط نشود). پس موسی جلو رفته و به آنان گفت: منظور شما (از این کناره گیری) چیست؟ گفتند ما (برای پرهیز از اختلاط با مردان، گوسفندان خود را) آب نمی دهیم تا اینکه همه چوپانان  خارج شوند و (حضور ما در اینجا برای آن است که)  پدر ما پیرمردی کهن سال است پس(موسی گوسفندانشان را ) برای آنان آب داد سپس روبه سوی سایه آورد و گفت: پرودگارا همانا من به هر خیری که برایم بفرستی نیازمندم پس (چیزی نگذشت که ) یکی از آن دو ( زن ) در حالیکه با حیا و عفت راه می‌رفت به نزد او امد… یکی از آن دو ( دختر، خطاب به پدر ) گفت:‌ای پدر او را استخدام کن… »

در ذیل این آیات در تفسیر نور آمده است: (قرائتی ، تفسیر نور ، ج۹ ، صص ۳۶ تا ۴۰).

– کار زن در خارج از منزل اشکالی ندارد به شرط آنکه:

۱) زن در محیط کار تنها نباشد (امرأتین)

۲) با مردان اختلاطی نداشته باشد ( من دونهم – لانسقی حتی یصدر الرّعاء)

۳) مردی که توان کار داشته باشد در خانه نباشد (ابونا شیخاً کبیر )

۳-۱-۳- تشویق عموم مردم به فعالیت‌های اقتصادی از دیدگاه قرآن کریم

در اسلام نه تنها فعالیت اقتصادی جایز و کسب مال و تحصیل درآمد جایز شمرده شده است، بلکه همگان به این امر دعوت و تشویق نیز شده اند.

از جمله آیه شریفه: « فَاِذا قُضِیَتِ الصَّلاهُ فَانْتَشروُا فی الْارضِ وَ ابْتَغوا مِنْ فَضْلِ اللهِ وَ اذکُرُوا اللهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفلِحُون »( جمعه ، آیه ۱۰).

( وچون نماز [جمعه] به پایان رسید در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا طلب کنید و خدا را بسیار یاد کنید تا شاید رستگار گردید.)

در آیات زیر نیز این مضمون ( ابتغاء فضل ) وجود دارد:

( النحل / ۱۴) ،( اسراء / ۶۶) ،(فاطر/ ۱۲)، ( قصص/۷۳) ،(بقره /۱۹۸)، در کلام مفسران « ابتغاء فضل » که در این آیات مطرح شده به تجارت و کسب مال و تلاش اقتصادی تفسیر شده است، از جهت مخاطب نیز آیات مذکور اطلاق دارند و مخاطب در فعل« تبتغوا » و « ابتغوا» خصوص صنف مردان نیست بلکه میان زن ومرد مشترکند.( طباطبائی ، تفسیرالمیزان ،۱۳۹۴ق ، ج ۱۹ ، ص۴۶۲).

۳-۱-۴- آیات تحلیل و تحریم برخی از معاملات

آیات متعددی در قرآن درباره مشروعیت عقود معینه بلکه عقود نامعین وارد شده است و همه آنها نسبت به جنسیت طرفین عقد اطلاق دارد و مقید به رجولیت نشده است. این آیات به طور ضمنی اشتغال زنان را تجویز می کند. و آیات بیع زن و مرد را هر دو در بر می‌گیرد از جمله این آیات:

« وَ اَحَلَّ اللهُ الْبَیْعَ و حَرَّمَ الرِّبوا»( بقره/ ۲۷۵) و حال آنکه خداوند دادوستد راحلال، و ربا را حرام گردانیده است.

همچنین قرآن درآیات دیگری ازجمله (آل عمران/۱۳۰)، (بقره/۱۸۸)، (نساء/۲۹) و… با تعابیر گوناگون به مبارزه با ربا خواری و خوردن مال به باطل برخاسته وآنها را راهی برای تحصیل درآمد و افزایش سرمایه به روش نادرست دانسته و آن را سبب«حَبط»اعمال انسان می‌داند.