چکیده

پژوهش حاضر به تبیین جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم وتربیت در نظام­های آموزشی کشورهای مختلف می ­پردازد. این تحقیق از نوع نظری و­روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی– تحلیلی بوده و­­در این جهت کلیه منابع و­مراجع موجود و­مرتبط با موضوع پژوهش مورد بررسی قرار­گرفته است. ابزار اصلی پژوهش شامل فیش­برداری و­جستجوی­اینترنتی است ونمونه انتخاب شده در این تحقیق شامل انتخاب فلسفه تعلیم و­تربیت یک کشور از هر قاره جهان می­باشد که شامل ایالات متحد آمریکا، انگلستان، آفریقای جنوبی، ژاپن و­ایران است. در این راستا یافته های پژوهش دلالت دارد بر اینکه فلسفه تعلیم و­تربیت از مسائل اساسی زندگی انسان است که نشانه جهت­یابی و­اتخاذ موضع نظری از جانب یک جامعه در مورد مسائل اساسی معنوی و­مادی، فرهنگی و­تربیتی و­اجتماعی و      ­اقتصادی است که در زمان ما سرلوحه قوانین تربیتی کشورهای جهان به صورت سیاست فرهنگی وتربیتی درج شده است که هر جامعه ای با توجه به فرهنگ و ارزشها، نظام تعلیم و­تربیت خویش را پایه­گذاری می­ کند. به موازات یافته های پژوهش؛ فلسفه تعلیم و­­تربیت در انگلستان به رشد و­تکامل ذهنی و­اجتماعی فرد و­تکیه بر احیای فضیلت اخلاقی به عنوان فلسفه غالب توجه و­گرایش به فلسفه تحلیلی تعلیم و­تربیت رواج دارد. ولی در آمریکا با ظهور پست مدرنیسم نظام آموزشی ناشی از آن  کثرت­گرا و­جز­گرا می باشد که همین امر سبب تخصصی شدن علوم مختلف و­افزایش تعداد رشته­های تحصیلی گردیده است و­فلسفه تعلیم و­تربیت ژاپن نیز با بهره­ گیری از روش دموکراتیک توانست تحولی عظیمی در نظام آموزشی ژاپن به وجود آورد و­در حال حاضر در فلسفه تعلیم و­تربیت خود به مسائل اخلاقی رجوع نموده است. ولی در آفریقای جنوبی، فلسفه تعلیم و­­­­­تربیت بدون انطباق با شرایط و­موقعیتهای کشور لحاظ گردیده است، که فلسفه تعلیم و­­­تربیت این کشور برگرفته از کشور انگلستان یعنی پست­مدرنیسم می­باشد. در جمهوری اسلامی ایران رئالیسم اسلامی به عنوان فلسفه تربیتی غالب در نظر گرفته شده است که این فلسفه به جهت هماهنگی با نظام جمهوری اسلامی ایران همچنان بر نظام آموزشی ما حکمفرماست و فلسفه­های تعلیم و­تربیت جدید چندان در نظام آموزشی کشور ایران در نظر گرفته نشده است.

کلمات کلیدی: فلسفه تعلیم و­تربیت، پست مدرنیسم، کثرت­گرا، رئالسیم اسلامی

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                 صفحه

فصل اول :کلیات تحقیق

1-1بیان مساله———————————    2

1-2اهمیت و­ضرورت تحقیق————————-    5

    1-2-1فواید نظری تحقیق—————————————–    5

    1-2-2فوایدکاربردی تحقیق—————————————-    5

1-3 اهداف تحقیق——————————-    6

      1-3-1هدف کلی—————————-    6

      1-3-2هدف جزیی—————————    6

1-4سوال های تحقیق—————————–    6

     1-4-1سوال اصلی—————————    6

1-5تعریف اصطلاحات تحقیق————————    6

     1-5-1فلسفه————————————————-     7

     1-5-2 فلسفه تعلیم و­تربیت—————–    7

     1-5-3 نظام آموزشی   ——————————————     7

1-6تعریف عملیاتی  ———————————————-     7

     1-6-1جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت —————————–     7                                           

 

فصل دوم تحقیق : مطالعات نظری

2-1 مبانی نظری تحقیق ——————————————–   10

       2-1-1 فلسفه تربیت ———————  10                                                                                                   

       2-1-2 آغاز فلسفه تربیت—————– 11              2-1-3 رابطه فلسفه با تربیت ————————–  11

       2-1-4 موضوعات فلسفه آموزش و پرورش—————————- 12

       2-1-5 حوزه های فلسفه تعلیم و­تربیت——   12

       2 -1-6 مبانی فلسفی آموزش و­پرورش——–   13

      2-1-7نقش فلسفه آموزش و­پرورش————-   15                                                                                                                  

      2-1-8 پیوند فلسفه با آموزش و­پرورش——-  16

      2-1-9 ارزش های فلسفه تعلیم و­تربیت——-   17

     2-1-10 ویژگی فلسفه های جدید تعلیم و­تربیت-   17

     2-1-11 معرفی چند مکتب فلسفی- تربیتی——   18        

                2-1-11-1مکتب ایده آلیسم———————————   18         

               2-1-11-2مکتب رئالیسم———-   21

                2-1-11-3مکتب ناتورالیسم———————————   24              

              2-1-11-4مکتب پراگماتیسم——–  26                                                                             2-1-11-5مکتب اگزیستانسیالیسم——————-   28                 

               2-1-11-6 فلسفه تحلیلی———   31                    

               2-1-11-7 بنیادگرایی———–   33

               2-1-11-8 پایدارگرایی———-   33

               2-1-11-9 راسیونالیسم ———   34

              2-1-11-10 اکسپری مانتالیسم ——————————–   34 

             2-1-11-11 رمانیتیسم————-  35                                                                              

2-1-11-12 ماتریالیسم——————-   36                                                                                2-1-11-13 اومانیسم————————————–   37          

             2-1-11-14پست مدرنیسم————   39         

            2-1-11-15فلسفه هرمونتیک———-  41         

            2-1-11-16پیشرفت گرایی————   42        

            2-1-11-17پندارگرایی————–   42         

2-1-12فلسفه تعلیم و­تربیت  برخی کشورها——————————-   43

           2-1-12-1فلسفه تعلیم و­تربیت فنلاند—————————–   43         

           2-1-12-2فلسفه تعلیم و­تربیت ایسلند—————————–   44

2-2پیشینه تحقیق——————————-  48         

الف) فلسفه تعلیم و­تربیت :——————–  48        

ب) جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت———————————-    48         

2-2-1 پژوهشهای داخلی ————————-   49  

2 -2-2 پژوهشهای خارجی ————————   52       

 

فصل سوم: روش شناسی تحقیق(متدولوژی)

3-1نوع تحقیق ———————————   55        

3-2جمع آوری اطلاعات —————————   55            

3-3تجزیه و­تحلیل سوالات————————-  55  

 3-4شیوه انجام تحقیق————————–   55                      

3-5جامعه متنی  ——————————-   56              

 

3-6نمونه تحقیق——————————–  56                           3-7ابزار تحقیق ——————————-   57              

 

فصل چهارم: تجزیه وتحلیل یافته‌های تحقیق

مقدمه—————————————-    59           

4-1جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت انگلستان—————————–   60

       4-1-1 فلسفه تعلیم و­تربیت و­نظام آموزشی انگلستان     60             

       4-1-2 اهداف آموزش و­پرورش انگلستان—————————–    62      

       4-1-3 اهم سیاستهای آموزش و­پرورش——–   63 

       4-1-4 مقاطع آموزشی———————  63                      

4-2جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت آمریکا——   64           

       4-2-1 فلسفه تعلیم و­تربیت و­نظام آموزشی آمریکا      64           

       4-2-2 اهداف آموزش و­­پرورش آمریکا——–   71         

       4-2-3 اهم سیاستهای آموزش و­پرورش——–  72                                                                                                            

       4-2-4 مقاطع آموزشی———————  72        

4-3 جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت ژاپن——-   74            

      4-3-1 فلسفه تعلیم و­تربیت و­نظام آموزشی ژاپن    74           

      4-3-2 اهداف آموزش و­پرورش ژاپن———–  79           

      4-3-3 اهم سیاستهای آموزش و­پرورش———   82                                                                                                             

      4-3-4 مقاطع آموزشی———————-  82        

4-4 جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت آفریقای­جنوبی      84            

       4-4-1 فلسفه تعلیم و­تربیت و­نظام آموزشی آفریقای جنوبی   84            

       4-4-2 اهداف آموزش و­پرورش آفریقای جنوبی-  88           

       4-4-3 اهم سیاستهای آموزش و­پرورش——–  89                                                                                                              4-5جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت در جمهوری اسلامی ایران   89           

       4-5-1 فلسفه تعلیم و­تربیت و­نظام آموزشی ایران  89             

       4-5-2 اهداف آموزش و­پرورش ایران———  94          

       4-5-3 اهم سیاستهای آموزش و­پرورش——–   95                                                                                                           

       4-5-4 مقاطع آموزشی———————   96      

 

فصل پنجم: نتیجه گیری وپیشنهادات

5-1بحث   ————————————-   98

5-2 نتیجه گیری  ——————————   101

5-3 پیشنهادات تحقیق————————— 103

پیشنهاد پژوهشی تحقیق ——————————————–   103

پیشنهاد کاربردی ————————————————-   104

5-4مشکلات و­محدودیتهای تحقیق ——————-   104

فهرست منابع

منابع فارسی   ——————————-   106

منابع  انگلیسی ——————————   110

پیوست ——————————————————–  111

پیوست ها

پیوست الف: جدول 4ـ‌1 ————————–   113

پیوست ب: جدول 4ـ‌2 —————————-   114

پیوست ج: جدول 4ـ‌3 —————————-   115  

چکیده انگلیسی ————————————————–   116 

 1-1بیان مساله

نگرش فلسفی به علم، هنر، دین، تاریخ و تعلیم و­تربیت سبب پیدایش دانش های جدیدی تحت عنوان فلسفه علم، فلسفه دین و­فلسفه تعلیم و­تربیت  شده است(گلستانی، 1378) .

این نظریه که فلسفه و­تعلیم و­­تربیت با یکدیگر ارتباط دارند، یقیناً نظریه ی جدیدی نیست، دست کم از زمان افلاطون، بسیاری از فیلسوفان برجسته به مسائل تربیتی پرداخته اند.

 از آنجا که فلسفه بطور سنتی، ماهیت واقعیت، معرفت و­ارزش را تحت بررسی قرار داده است، پس با تعلیم و­تربیت روابط آشکاری دارد (فرمهینی فراهانی، 1384). «فلسفه آموزش و پرورش یکی از دانشهای میان رشته ای است که با دو قلمرو «فلسفه» و­«آموزش وپرورش» در ارتباط است»        (نلر، 1377: 1). در واقع ترکیبی است از دو رشته  و­از اقسام فلسفه های مضاف به حساب می آید­که با روش عقلانی به تبیین و­اثبات مبادی تصوری و­­تصدیقی تعلیم و­تربیت می‌پردازد (بهشتی، 1385).

«فلسفه» و­«تعلیم و­تربیت» از همان ابتدا چالش برانگیز بوده است. مثلاً یکی از چالشهای مطرح در مورد آن این است که فلسفه یک حوزه نظری و­تئوری محض است و­تعلیم و­تربیت یک حوزه کاربردی و­عملی می باشد که کنار هم قرار گرفتن این دو باید تبیین شود (میرزامحمدی، 1386) .

تعلیم و­تربیت یا همان آموزش و­پرورش از مسائل اساسی زندگی انسان است که باید هدف و­مقصدی داشته باشد. جوامع انسانی به هنگام طرح و­سامان بخشیدن سازمان آموزش و­پرورش، مجموعه هدفهایی را معین می سازند که نشانه جهت یابی و­اتخاذ موضع نظری از جانب یک جامعه در مورد مسائل اساسی معنوی و­مادی، فرهنگی و­تربیتی و­اجتماعی و­اقتصادی است. این جریان همانا پرداختن به فلسفه آموزش و­پرورش است که در زمان ما در سرلوحه قوانین تربیتی کشورهای جهان به صورت سیاست فرهنگی و­تربیتی درج شده است ( نلر، 1377). تعلیم و­تربیت حوزه وسیعی دارد و­هر جامعه­ای با توجه به ارزش ها و­فرهنگ خود  نظام تعلیم و­تربیت را پایه گذاری می کند.

فلسفه تعلیم و­تربیت بطور رسمی مربوط به قرن بیستم است اما استفاده از فلسفه در پاسخ گویی به مسائل ناشی از آموزش و­پرورش مدرسه­ای، موضوع جدیدی است (کامینسکی، 1988). که وظیفه آن، تجزیه و­تحلیل و­توضیح هرگونه فعالیت تربیتی است که نظام اجتماعی معین انتخاب کرده است و­بررسی انتقادی هدف ها و­روش هایی است که در فعالیت هایی تربیتی مورد استفاده قرار می گیرند. پس فلسفه آموزش و­پرورش فقط جنبه نظری ندارد که  دور از عمل تربیت باشد و­نقش موثری در کیفیت آن ایفا نکن1د بلکه ارزشها، هدف ها و­روش های آموزش و­پرورش را با توجه به فرهنگ و­نیازمندی های فرد و­جامعه مورد تحلیل قرار می دهد و­براساس یافته های روانشناسی و­آموزش و­پرورش جدید، معلمان را در عمل تربیتی راهنمایی می کند (بنی سی و دوایی، 1387).

آموزش و­پرورش همواره بعنوان رکن اساسی جامعه و­زمینه بوجود آوردن رشد و­پیشرفت برای یک نظام و­کشور تلقی می گردد. انسانها از دیرباز آموخته اند که با یکدیگر در تعامل بوده و­ارتباط داشته باشند تا از این طریق بتوانند مشکلات زندگی خود را حل نمایند و­از آنجا که علم پیشرفت نموده این ارتباط در ابعاد گوناگون گسترش یافته و­جنبه بین المللی یافته است و­داشتن ارتباط جهانی و­از طرفی رسیدن به پیشرفت در مورد نظام آموزشی مستلزم مطالعه نظام آموزش و­پرورش کشورهای دیگر و­دستیابی به نوآوریها و­روش های آنها دارد ضرورت بررسی فلسفه تعلیم و­تربیت کشورها را مشخص می گردد.

اما با وجود مطالعات بسیاری که در زمینه فلسفه تعلیم و تربیت انجام گرفته است این بحث هنوز جای کار بسیار دارد خصوصاً وقتی که مقایسه فلسفه تعلیم و­تربیت چند کشور در پژوهشها چندان مورد توجه قرار نگرفته، در این راستا چندین پژوهش انجام شده است که بطور اختصار ذکر         می شود.

بهشتی(1385) در مقاله علمی-­پژوهشی با عنوان «فلسفه تعلیم و­­تربیت در جهان امروز»، فلسفه تعلیم­و­تربیت را از دو منظر: 1- «دیدگاه های فیلسوفان در باب تعلیم و­تربیت» 2- «یک رشته تحصیلی» بررسی نموده است. لطف­آبادی(1386) نیز در مقاله پژوهشی خود با عنوان «رویکردی نو به فلسفه تعلیم و­­تربیت» بیان نمود که: اگر تعلیم و­­تربیت ما بر فلسفه­ای روشن و­رهایی­بخش متکی باشد، کودکان و­نوجوانان و­جوانان ایران خواهند توانست در مورد دیدگاه ­های متفاوت و­در مورد معنای زندگی خود در محیط محلی و­ملی و­جهانی، به­درستی بیندیشند و­مهارت­ های خود را برای زندگی انسانی گسترش دهند. میرزامحمدی(1390) در مقاله علمی پژوهشی با عنوان «بررسی و­نقد رویکردهای  پژوهش تطبیقی در فلسفه تعلیم و­تربیت»، مشکلات فلسفه تعلیم و­تربیت تطبیقی و­نگاه­های مختلف در پژوهش­های تطبیقی را مطرح نموده و­سپس به دو رویکرد تاریخی و­پدیدارشناختی در پژوهش های تطبیقی فلسفه تعلیم و­تربیت اشاره داشته و­رویکرد سومی را که ترکیبی از دو رویکرد پیشین است مورد تایید قرار داده است. شعبانی ورکی و­محمدی چابکی(1387) درمقاله­ای پژوهشی تحت عنوان «تاریخ فلسفه تعلیم و­تربیت در ایران» به این یافته رسیدند که با وجود  انتشار آثار بسیار در زمینه­ فلسفه تعلیم و­تربیت در ایران، فیلسوفان تربیتی کشورمان  بیشتر به سودآوری فلسفه برای معلمان و­دانش ­آموزان گرایش داشته اند. ولی باید فهم مبانی فلسفی تعلیم و­تربیت و­نه صرفاً بهبود عمل آموزش باید در کانون توجه متخصصان این رشته قرار گیرد.الیاس (1382) در مقاله خود  با عنوان «فلسفه تعلیم و­تربیت قدیم و­معاصر» به بیان خلاصه­ای از تاریخچه فلسفه تعلیم و­تربیت و­رابطه بین فلسفه و­تعلیم و­تربیت می ­پردازد.

بررسی پژوهش­های ذکر شده نشان می­دهد با وجود مطالعات گسترده­ای که پیرامون فلسفه تعلیم و­تربیت صورت گرفته، به آن در زمینه مقایسه کشورهای مختلف توجه چندانی نشده است و­این درحالی است که ضرورت آن امروزه بخوبی آشکار گردیده است.

«از طرفی فلسفه آموزش و­پرورش به فرایند آموزش و­پرورش در جامعه جهت می دهد و­هرگونه فعالیت تربیتی در یک جامعه وقتی سود بخش و­موثر خواهد بود که بر فلسفه روشن مبتنی باشد» (مغنیان، 1384 :183). خصوصاً در جوامع امروزی که روز به روز شاهد پیچیدگی هر چه بیشتر و­تخصصی شدن امور هستیم آموزش مهارتها و­تخصص­های لازم برای بهتر زیستن و­فعالیت در چنین عرصه های پویا و­متحول، یکی از ارکان اصلی هر نظام اجتماعی به شمار می رود. شکل گیری عصر اطلاعات و توسعه روابط بین کشورها و­ملت ها و­پیدایش اشکال جدید آموزش نظیر آموزش مجازی و­از راه دور، سیاستگذاری دقیق آموزشی و­برنامه ریزی در سطوح و­حوزه های مختلف نظام آموزشی را به یکی از سرنوشت سازترین حوزه ها مبدل نموده است (نگاهداری، 1384). همه موارد ذکر شده بنحوی برگرفته از فلسفه تعلیم و تربیت است که، ضرورت و­جایگاه مطالعه فلسفه تعلیم و­تربیت کشورهای مختلف را برای ما مطرح می نماید.

از آنجا که نظام آموزشی هر کشور برگرفته از فلسفه تعلیم و­تربیت آن به عنوان عنصری جهت دهنده است لذا بنظر می رسد در کنار مطالعه آموزش و­پرورش کشوها، بررسی فلسفه تعلیم و­تربیت آنها امری لازم و­اجتناب ناپذیر است. بنابراین در این تحقیق سعی شده که ابعاد گوناگون نظام آموزشی و­فلسفه تعلیم و­­تربیت کشورهای مختلف مورد توجه قرار گیرد و­از تجارب آموزشی آنها در بهینه سازی نظام آموزشی کشور استفاده شود ولی این مطلب هرگز به این مفهوم نبوده که باید در فلسفه تعلیم و­تربیت به تقلید کورکورانه از کشورهای دیگر بپردازیم بلکه برای بهره گیری مفید از آنها باید آن را با شرایط نظام آموزشی کشورمان منطبق سازیم و­سپس راهکارهای مناسب برای  بهبود نظام آموزشی کشورمان را  از دل آنها بیرون بکشیم. در این راستا این تحقیق در پی پاسخ به این سوالات است که جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و تربیت در کشور ایران نسبت به کشورهای دیگر چگونه است و­چگونه می توان با مطالعه فلسفه تعلیم و­تربیت کشورهای دیگر، راهکارهایی جهت بهبود نظام آموزشی ایران در جهت مطلوب ارائه نمود؟

1-2 اهمیت و­ضرورت تحقیق

1-2-1فواید نظری تحقیق

1)آگاهی از جایگاه فلسفه تعلیم و­تربیت در کشور ایران

2) آگاهی از فلسفه تعلیم و­تربیت کشورهای مختلف و­جایگاه آن در نظام آموزشی

3) توسعه دانش و­چهار چوب نظری پیرامون فلسفه تعلیم و­تربیت

1-2-2فوایدکاربردی تحقیق

1)برای انجام تغییرات در وضع موجود دستگاه های تربیتی کشور به ما کمک می نماید.

2) می تواند برای استفاده سیاستگذاران و­­تصمیم گیرندگان در حوزه عمل منبع اصلی بهره­ گیری قرار­گیرد.

3)به علت نقش جهت دهی فلسفه در فرایندهای مختلف آموزشی از جمله تدوین  اهداف، روشها و­ارزشیابی، کمک می نماید.

4)به معلمان و­اساتید در زمینه اتخاذ روش های گزینش فلسفه تعلیم و­تربیت صحیح کمک نماید.

1-3 اهداف تحقیق

1-3-1 هدف کلی:

آشنایی با جایگاه و نقش فلسفه تعلیم و­تربیت کشورهای مختلف در نظام آموزشی آنها و­بهره گیری از تجربیاتشان  متناسب با جمهوری اسلامی در آموزش و­پرورش کشور ایران

1-3-2 اهداف جزیی:

1)جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت کشور انگلستان

2) جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت کشور آمریکا

3) جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت کشور ژاپن

4) جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت کشورآفریقای جنوبی

5) جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت کشور ایران

1-4 سوالات تحقیق

1-4-1 سوال اصلی:

فلسفه تعلیم و­تربیت در نظام آموزش و­پرورش کشورهای منتخب چه نقش و­جایگاهی دارد؟

1-4-2 سوالات فرعی:

• جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت در نظام آموزش و­پرورش کشور انگلستان چگونه است؟
• جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت در نظام آموزش و­پرورش کشور آمریکا چگونه است؟
• جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت در نظام آموزش و­پرورش کشور ژاپن چگونه است؟
• جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت در نظام آموزش و­­پرورش کشور آفریقای جنوبی چگونه است؟
• جایگاه و­­نقش فلسفه تعلیم و­­تربیت در نظام آموزش و­­پرورش کشور ایران چگونه است؟

1-5 تعریف اصطلاحات متغیرهای تحقیق

1-5-1 فلسفه:

لغت فلسفه، لفظی یونانی می­باشد که از دو کلمه «فیلو» و­«سوفیا» ترکیب یافته است فیلو به معنای دوستدار و­سوفیا به معنای دانش می باشد از این رو فلسفه به معنی دوستداری دانایی است. بنابراین در تعریف فلسفه و­بنیاد آن فلسفیدن می­توانیم بگوییم: «فلسفیدن حالتی از زندگانی است که رنگ ممتاز آن توجه به شناسایی است و­فلسفه نتیجه حالت فلسفیدن است» (نقیب­زاده ، 1387­: 14-10).

1-5-2 فلسفه تعلیم و­تربیت:

فلسفه آموزش و­پرورش، یکی از رشته­های مستقل معرفت است که از ماهیت، مبانی، مفروضات و­اهداف آموزش و­پرورش و­طرق تحقق اهداف بحث می کند (اسمیت،1370). فلسفه آموزش و­پرورش در دو معنا به کار می رود، نخست در معنای ژرف و­گسترده که همان رو کردن به پرسشهای بنیادی است درباره انسان، تکامل و­سرنوشت او است. در این معنا هر فلسفه ای که تکیه آن بر انسان است می­توانیم گونه ای فلسفه تربیت بشماریم. این فلسفه گسترده شمرده می­ شود چون همه دوره­ های زندگانی را در برمی­گیرد و­از طرفی ژرف است زیرا همانا روکردن به حقیقت «انسان» و­«بودن» است. اما آنچه فلسفه آموزش و­پرورش نامیده می شود بیشتر جنبه­ای است از فلسفه که به آموزش و­پرورش در معنی محدود و­رسمی می پردازد. در این معنی کار آن بیش از هرچیز سنجش آموزش و­پرورش سازمان یافته­ای است که مقصد آن آماده کردن نوآموزان است برای زندگانی. به همین دلیل پرسش­های آن بیشتر درباره برنامه، هدف روش و­بنیادهای فهمیدنی آنها است (نقیب زاده،1387).

1-5-3 نظام آموزشی:

«مجموعه ­ای از عناصر آموزشی است که با هم تعامل دارند و­در جهت رسیدن به اهداف مشخصی با یکدیگر همکاری دارند که هر­نظام آموشی دارای ابعاد: درون داد، فرایند و­برون داد است»(فرمهینی فراهانی،1384: 32).

1-6تعریف عملیاتی

1-6-1جایگاه و­نقش فلسفه تعلیم و­تربیت:

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تحلیل محتوای کتاب های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به سواد تغذیه انجام شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی و از نوع تحلیل محتوا می باشد. جامعه آماری مشتمل بر کلیه کتاب­های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی (6 جلد) در سال تحصیلی 93-1392 بوده است. با توجه به ماهیت موضوع پژوهش و به دلیل محدود بودن جامعه آماری از نمونه گیری صرف نظر شده و کل جامعه آماری به عنوان نمونه در نظر گرفته شد. در این تحقیق از روش تحلیل محتوای آنتروپی شانون استفاده شده و واحد تحلیل متن، تصویر، پرسش و فعالیت بوده است. روایی پژوهش صوری و محتوایی و بر اساس نظرات متخصصان تغذیه و معلمان مجرب پایه ابتدایی بوده است و پایایی ابزار بر اساس روش هولستی برابر با ضریب پایایی 87/0 محاسبه شده است. عمده ترین یافته های پژوهش بیانگر آن است که از مجموع 471 واحد ضبط برای مولفه گروه های غذایی، بیشترین واحد یعنی 116 واحد به شاخص نان و غلات و آب آشامیدنی اختصاص یافته و کمترین واحد ضبط برای شاخص شیر و لبنیات با 32 واحد است و بیشترین ضریب اهمیت در دروس علوم تجربی دوره ابتدایی در مولفه گروه های غذایی مربوط به شاخص میوه ها (19/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به شاخص شیر و لبنیات (15/0) بوده است.

واژگان کلیدی: تحلیل محتوا، کتاب های درسی، دوره ابتدایی، سواد تغذیه

  فهرست مطالب

فصل اول: کلیات تحقیق.. 1

1-1) مقدمه.. 1

1-2) عنوان تحقیق.. 2

1-3) بیان مساله.. 3

1-4) اهمیت و ضرورت تحقیق.. 6

1-5) اهداف تحقیق.. 8

1-5-1) هدف کلی تحقیق.. 8

1-5-2) اهداف جزئی تحقیق.. 8

1-6) قلمرو تحقیق.. 8

1-6-1) قلمرو موضوعی تحقیق.. 8

1-6-2) قلمرو مکانی تحقیق.. 8

1-6-3) قلمرو زمانی تحقیق.. 8

1-7) سوال های تحقیق.. 9

1-7-1) سوال اصلی تحقیق.. 9

1-7-2) سوال های فرعی تحقیق.. 9

1-8) تعریف واژه ها، مفاهیم و متغیرهای پژوهش.. 9

1-8-1) محتوا.. 9

1-8-2) تحلیل محتوا.. 10

1-8-3) کتاب درسی.. 10

1-8-4) سواد تغذیه.. 11

فصل دوم: مروری بر ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق.. 12

2-1) مقدمه.. 13

2-2) پیشینه علم تغذیه.. 13

2-3) علم تغذیه.. 15

2-4) سوء تغذیه.. 15

2-5) غذا.. 16

2-6) نقش سازمان های مختلف در خصوص بهبود سواد تغذیه.. 17

2-6-1) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.. 17

2-6-2) آموزش و پرورش.. 17

2-6-3) سازمان صدا و سیما.. 18

2-6-4) سازمان بهزیستی.. 18

2-6-5) انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور.. 18

2-7) محدودیت ها و تنگناها در خصوص بـرنــامــه ارتقاء فرهنگ و سواد تغذیه ای جامعه.. 20

2-8) اهداف بـرنــامــه ارتقاء فرهنگ و سواد تغذیه ای جامعه.. 21

2-9) سیاست های اجرایی بـرنــامــه ارتقاء فرهنگ و سواد تغذیه ای جامعه   21

2-10) اقدامات دستگاه های اجرایی در خصوص بـرنــامــه ارتقاء فرهنگ و سواد تغذیه ای جامعه.. 22

2-10-1) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.. 22

2-10-2) انستیتو تحقیقات تغذیه ای و صنایع غذایی کشور.. 23

2-10-3) وزارت آموزش و پرورش.. 23

2-10-4) نهضت سواد آموزی.. 24

2-10-5) سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.. 24

2-10-6) همکاری چند وزارت/سازمان (چندبخشی).. 24

2-11) مواد مغذی.. 25

2-12) نیازمندی‌های تغذیه‌ای.. 26

2-13) تغذیه سالم و انواع گروه‌های غذایی.. 26

2-14) تغذیه در دوران‌های مختلف زندگی.. 28

2-14-1) گروه‌های آسیب‌پذیر.. 28

2-14-2) تغذیه در مدارس.. 29

2-15) نیازهای تغذیه‌ای در سنین مدرسه.. 31

2-15-1) انرژی.. 31

2-15-2) پروتئین.. 32

2-15-3) ویتامین D. 33

2-15-4) آهن.. 33

2-15-5) کلسیم.. 34

2-16) تغذیه و یادگیری دانش آموزان.. 34

2-17) رفتارهای تغذیه‌ای نامطلوب در کودکان سنین مدرسه و توصیه‌های کاربردی برای اصلاح آن.. 35

2-18) اختلالات تغذیه.. 37

2-19) پیشینه پژوهشی.. 38

2-19-1) پیشینه داخلی.. 38

2-19-2) پیشینه خارجی.. 46

2-20) نتیجه گیری.. 48

فصل سوم: روش تحقیق.. 49

3-1) مقدمه.. 49

3-2) روش تحقیق.. 50

3-3) فرایند انجام تحقیق.. 50

3-4) روش آنتروپی شانون.. 51

3-5) جامعه آماری و نمونه آماری.. 53

3-6) ابزار گردآوری داده ها.. 53

3-7) روایی و پایایی.. 55

 

 

3-7-1) روایی.. 55

3-7-2) پایایی.. 56

3-8) روش تجزیه و تحلیل داده ها.. 56

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها.. 57

4-1) مقدمه.. 57

4-1) سوال اصلی تحقیق.. 58

4-3) سوال اول فرعی.. 60

4-4) سوال دوم فرعی.. 63

4-5) سوال سوم فرعی.. 66

4-6) سوال چهارم فرعی.. 69

4-7) سوال پنجم فرعی.. 72

4-8) سوال ششم فرعی.. 74

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری و پیشنهادها.. 78

5-1) مقدمه.. 78

5-2) تجزیه و تحلیل نتایج تحقیق.. 79

5-2-1) سوال اصلی تحقیق.. 79

5-2-2) سوال اول فرعی.. 80

5-2-3) سوال دوم فرعی.. 80

5-2-4) سوال سوم فرعی.. 81

5-2-5) سوال چهارم فرعی.. 81

5-2-6) سوال پنجم فرعی.. 82

5-2-7) سوال ششم فرعی.. 82

5-3) بحث و نتیجه گیری.. 83

5-4) محدودیت های تحقیق.. 86

5-5) پیشنهادهای تحقیق.. 86

5-5-1) پیشنهادهای کاربردی.. 86

5-5-2) پیشنهادهای پژوهشی.. 87

پیوست.. 88

نمونه ای از مراحل اجرای روش شانون.. 88

ابزار گردآوری داده ها.. 90

منابع.. 92

منابع فارسی.. 92

منایع لاتین.. 96

مقدمه

اگر توسعه را به مفهوم تأمین نیازهای اساسی مردم، برقراری عدالت اجتماعی، افزایش تولید و بهره‌وری، ارتقای سطح زندگی و خدمات بهداشتی – درمانی و بهبود وضعیت اقتصادی تعریف کنیم، نقش بهداشت در زندگی انسان ها و رابطه آن با توسعه آشکار می‌گردد. برخورداری از امکانات بهداشتی، حق مسلم هر انسانی است که در نیروی انسانی نقش مهمی دارد. اگرچه سلامت جامعه تابعی از میزان توسعه یافتگی آن است، اما نیروی انسانی سالم نیز از عوامل مؤثر در توسعه کشور محسوب شده و نیروی محرکه آن بشمار می آید (جهانگیری و رجبی،1380). بدون تردید، هدف نهایی توسعه اقتصادی، توسعه انسانی است. بنابراین آگاهی از این مسأله که افراد تا چه اندازه توانایی انجام فعالیت های مختلف را دارند و تا چه میزان می‌توان در جهت گسترش استعدادها، توانایی ها و مهارت های آنها برنامه ریزی کرد، از مسائل مهمی است که باید بدان توجه ویژه ای داشت. یکی از این مسائل، شناخت این مقوله است که افراد تا چه اندازه در بهره گیری از منابع غذایی موجود توانایی داشته و عبارت دیگر سواد تغذیه ای این افراد به چه میزان می باشد و چگونه می‌توان این توانایی و سواد تغذیه را افزایش داد. یعنی چطور می‌توان با افزایش آگاهی افراد، آنها را قادر ساخت تا بین قیمت مواد‌ غذایی موجود در بازار و بودجه ای که خانوار می‌تواند به تهیه مواد‌غذایی اختصاص دهد، تعادل به وجود آورند و این کار را به نحوی انجام دهند که نیازهای تغذیه‌ای افراد تأمین گردد و البته سلامت تغذیه ای نیز مد نظر قرار گیرد. با توجه به این شرایط کتاب های درسی یکی از منابع مهم در زمینه اطلاع رسانی در زمینه سواد تغذیه ای محسوب می شود و توجه به مسائل مرتبط با سواد تغذیه ای در کتاب های درسی حایز اهمیت است.

1-2) عنوان تحقیق

تحلیل محتوای کتاب های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به سواد تغذیه

1-3) بیان مساله

از آنجا که پیروی از الگوی غذایی صحیح در دوران کودکی عامل پیشگیری از بروز بسیاری از بیماری های خطرناک و غیرقابل درمان در آینده خواهد بود، تعیین و اصلاح الگوی تغذیه ای کودکان در بسیاری از کشورها در صدر اولویت بهداشت و سلامت قرار می گیرد.(امینی و دادخواه، 1383) پس از تعیین اولویت های مربوط به سلامت می باید آن ها را در دروس مختلف مورد توجه قرار داد. یکی از اجزای برنامه های بهداشت مدارس، لحاظ آن در کل برنامه درسی است.(مهرمحمدی، 1383) همچنین نتایج پژوهش ها در ایران حکایت از کافی نبودن رژیم غذایی دریافتی از نظر انرژی و مواد مغذی، عادات غذایی و الگوی مصرف نادرست در دوره های مختلف تحصیلی دارد.(مقدم بنائم، 1377) مشکلات تغذیه ای با پیامدهای نامطلوب اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی شامل افزایش مرگ و میر و ابتلا به بیماری ها، افزایش هزینه های درمان، کاهش ضریب هوشی و قدرت یادگیری، کاهش توان کار و به طور کلی توانمندی های ذهنی و جسمی، روند توسعه کشور را به مخاطره می اندازد (بایگی و همکاران، 1386). بررسی عادات غذایی خانوارها نشان می دهد که وجود عادات غلط غذایی با عدم آگاهی آنان ارتباط دارد و عدم آگاهی یکی از علل اصلی مؤثر عملکرد خانوارها از نظر الگوی مصرف غذایی است (شفقی و دلشاد، 1385). بنابراین آموزش تغذیه به خصوص در محیط مدرسه می تواند نقش بسیار عمده ای در افزایش آگاهی و عملکرد دانش آموزان ایفا نماید (زراتی و همکاران، 1385). امروزه به خوبی می دانیم کودکانی که سوء تغذیه دارند، پاسخدهی و رفتارهای اجتماعی کمتری نسبت به بقیه خواهند داشت. کمبودهای تغذیه ای باعث کاهش توانایی، تمرکز و مهارت های مقابله با مشکلات می شود. یافته ها نشان می دهد که عملکرد مغز نسبت به تغییرات کوتاه مدت ممکن است باعث ایجاد استرس در بچه های کوچک گردد (ماهان و همکاران، 1384) همچنین دانشمندان در تحقیقات خود پی به عوامل تغذیه ای برده اند که بدون مقادیر کافی آن ها فعالیت مغز و قدرت حافظه کاهش می یابد (کلیشادی، 1383). در حال حاضر در کشور ما روند بیماری های مزمن هشدار دهنده است. چاقی و اضافه وزن در درصد بالایی از جمعیت کشور وجود دارد که خود زمینه ساز بیماری های قلبی و عروقی، دیابت و انواع سرطان هاست و از دلایل عمده آن تغییر الگوی مصرف و رفتارهای نامطلوب غذایی است. از سوی دیگر در زمینه بروز سوء تغذیه در کودکان در گروه های مختلف جامعه، باورها و رفتارهای غذایی مردم و ناآگاهی های تغذیه ای جامعه یکی از عوامل اساسی است.متأسفانه خانوارها از مواد غذایی و مغذی محدود موجود در خانواده نیز استفاده بهینه نمی کنند. بنابراین می توانیم دریابیم که تنها دسترسی اقتصادی به منابع غذایی، لزوما استفاده مناسب و بهینه از منابع موجود در خانوار را تأمین نمی کند، بلکه نکته اصلی، سازگار نمودن شیوه و فرهنگ غذا خوردن با سلامتی است و قطعا مراقبت و تأمین سلامت کودکان و نوجوانان که افراد در معرض خطر هستند از اولویت به سزایی برخوردار می باشد. غذای مصرف شده توسط هر فرد، مواد لازم را برای تولید انرژی و همچنین رشد و نمو بافت ها به بدن او می رساند که به آن، مواد مغذی گفته می شود. مواد مغذی شش دسته اند که عبارتند از: 1. کربوهیدرات ها  2. چربی ها  3. پروتئین ها  4. آب  5. ویتامین ها  6. مواد معدنی. باید اذعان داشت که کلیه مواد مغذی در بدن نقش حیاتی داشته و عدم کفایت یا مصرف بیش از نیاز آن ها منجر به عوارض و بیماری هایی خاص می گردد. مواد غذایی به شش گروه اصلی تقسیم می شوند که عبارتند از: 1. نان و غلات  2. سبزی ها  3. میوه ها  4. گوشت و جایگزین های آن  5. گروه شیر و فراورده های آن  6. سایر مواد غذایی. در ضمن برای تأمین نیازهای تغذیه ای کودکان دبستانی، راهنمای تغذیه روزانه مناسبی طراحی شده است که به اندازه و تعداد واحد مورد نیاز آن ها در گروه های غذایی اشاره دارد (میرمیران، 1382). ضرورت توجه به رشد شخصیت آدمی و اهمیت پرورش جسمی و سلامت تن و پرورش قوای ذهنی و … دانش آموزان موجب شده است که این امر مهم به عنوان یکی از کارکردهای اساسی نظام آموزش و پرورش به حساب آید (صافی، 1386) و آموزش و پرورش از طریق محتوای کتاب های درسی که مهمترین مسیر برای انتقال دانش است می باید انتظارات را برآورده سازد.با توجه به بعضی از تحقیقات داخلی که در زمینه سلامت و تغذیه انجام شده است نتایج آنها حاکی از آن است که در دوره ابتدایی دانش آموزان و کتاب های این دوره توجه قابل قبولی در زمینه سواد تغذیه نشده است و به طور مؤثر و کافی به این موضوع پرداخته نشده است (کاظمی، 1389) دال نیز در این ارتباط معتقد است که کتاب درسی، به ویژه در نظام آموزشی متمرکز، که محور مکتوب و مدون تعلیم وتربیت است و فعالیت ها و تجربه های تربیتی دانش آموزان حول محور آن سازماندهی می شود به تحلیل و بررسی علمی نیاز دارد (دال، 1992). همچنین با توجه به اینکه یکی از مهم ترین کانال ها در برخورداری دانش آموزان از سواد تغذیه،استفاده از محتوای آموزشی مناسب است، می توان با تدوین محتوایی مناسب جهت آموزش و معرفی مواد مغذی موجود در ساختمان مواد غذایی، گروه های غذایی اصلی در هرم راهنمای غذایی و نیز راهنمای تغذیه روزانه و دیگر موارد مرتبط با سواد تغذیه به فراگیران کمک کرد. لذا از آنجا که این سواد جزء ضروریات زندگی به شمار می رود و فرد باسواد به کسی که خواندن و نوشتن را فراگرفته اطلاق نمی شود و با توجه به اینکه در کتاب های دوره ابتدایی در درس علوم تجربی بیشتر به مسائل زیستی انسان پرداخته می شود، محقق را برآن می دارد تا به بررسی این سؤال بپردازد که تا چه اندازه محتوای کتاب های علوم تجربی دوره ی ابتدایی به سواد تغذیه اهمیت داده شده است؟ با توجه به آنچه بیان شد پرسش اصلی در انجام پژوهش آن است که تا چه اندازه  محتوای فعلی مندرج در کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی پاسخگوی نیازهای برخورداری از سواد تغذیه می باشد؟

1-4) اهمیت و ضرورت تحقیق

در گذشته‌ ای نه‌ چندان دور، نگاه به علم تغذیه نگاهی حاشیه ‌ای بود، اما امروز به‌ خوبی می‌ دانیم که برای حفظ و ارتقای سلامت بدن، پیشگیری از بیماری ها و موفقیت در درمان و بازتوانی آنها، به ‌شدت به این علم محتاجیم.بی ‌توجهی به تغذیه می ‌تواند پیامدهای جبران‌ ناپذیری برای جامعه به بار آورد و ارتقای سطح سواد تغذیه ای جامعه، امروزه به‌ عنوان یکی از محوری ‌ترین برنامه ‌های سلامت مورد توجه همگان است. در سطح کشور سازمان های مختلفی در امر فرهنگ و سواد تغذیه ای جامعه نقش آفرین هستند که در میان آنها سازمان آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر در توسعه کشورها شناخته می شود. از آنجایی که دانش آموزان و اولیای آنها و کارکنان مدارس، بخش قابل توجهی از جمعیت کشور را در برمی گیرند، از این رو آموزش اطلاعات صحیح غذا و تغذیه ای به چندین میلیون دانش آموز و معلم، تأثیر چشمگیری بر سلامت جامعه خواهد داشت. باید در نظر داشت که کتاب درسی به عنوان یک وسیله آموزشی، نقش مهمی در تأمین اهداف آموزشی ایفا نموده و یکی از عوامل اساسی رشد و توسعه یادگیری شناختی کودکان در جهان امروز است؛ همچنین منبع تدریس ارزش های اجتماعی مطلوب بوده و نقش آن در فرایند تعلیم و تربیت، فراهم کردن امکانات و شرایط مناسب برای ایجاد تغییرات مطلوب در فراگیران، از طریق آموزش است. در این راستا سنین ابتدایی از بهترین سنین برای آموزش و اصلاح عادات غذایی می باشد چرا که هنوز الگوهای غذایی کودکان در این سنین قابل تغییرند و امکان ارائه برنامه های آموزشی اصلاح شده وجود دارد (یارپرور و همکاران، 1386). در این دوره می توان با پیام های مناسب و اثرگذار تا حدود زیادی بر فرهنگ تغذیه ای کودکان دبستانی و نسل آینده اثر گذاشت و با ایجاد عادات خوب غذایی، احتمال رفتارهای غذایی نامناسب را در سال های بعد کاهش داد. آموزش در سنین مدرسه، از آنجایی که به تعداد زیادی دانش آموز در سنین یادگیری دسترسی دارد، از نظر اقتصادی مقرون به صرفه بوده و تأثیر یاگیری آن بادوام تر و گاهی اوقات تا پایان عمر است (استبصاری و همکاران، 1387). از سوی دیگر توجه به سلامت جامعه به عنوان محور و زیربنای جامعه مورد تأکید قرار گرفته و تغذیه صحیح و متعادل، اساس دستیابی به آن تلقی می شود. «آگاهی و دانش تغذیه ای» یکی از راه های رسیدن به تغذیه صحیح و متعادل است، به طوری که هر فرد، در هر زمان بتواند با بهره گرفتن از علم و دانش کسب شده، در انتخاب غذا و تأمین  نیازهای تغذیه ای خود با شیوه صحیح اقدام نماید (ساویچ کینگ و بورگس، 1383). الگوی تغذیه کودکان تأثیر بسزایی بر رشد، سلامت جسمی و مغزی آن ها دارد و انتخاب غذا به عنوان یک رفتار، شکل دهنده عادات غذایی و ضامن سلامتی آنان بوده و متأثر از آگاهی و نگرش کودکان می باشد (امیدوار، 1386). از آنجا که کودکان آینده سازان و کلید پیشرفت کشور می باشند، برای پی ریزی جامعه ای سالم، فعال و پویا لازم است که بدانند «تغذیه سالم و کافی شرط لازم و اساسی برای سالم زیستن است». به طور کلی اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر را می توان در موارد زیر بیان نمود:

• برنامه ریزان، دست اندرکاران و سیاست گذاران برنامه های درسی، مؤلفان، معلمان و مدیران می توانند از این یافته ها استفاده نمایند.
• نتایج و یافته های این تحقیق می تواند بازخورد مناسبی برای مؤلفان کتاب های درسی در جهت تولید محتواهایی مطابق با سواد تغذیه ای باشد.
• الگویی برای تحلیل محتوای کتاب های درسی در زمینه سواد تغذیه ایجاد می گردد که می تواند در پژوهش های بعدی مورد استفاده قرار گیرد.

15) اهداف تحقیق

 

1-5-1) هدف کلی تحقیق

 

1. تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به سواد تغذیه

1-5-2) اهداف جزئی تحقیق

 

1. شناسایی میزان توجه به سواد تغذیه در کتاب علوم تجربی کلاس اول ابتدایی
2. شناسایی میزان توجه به سواد تغذیه در کتاب علوم تجربی کلاس دوم ابتدایی
3. شناسایی میزان توجه به سواد تغذیه در کتاب علوم تجربی کلاس سوم ابتدایی
4. شناسایی میزان توجه به سواد تغذیه در کتاب علوم تجربی کلاس چهارم ابتدایی
5. شناسایی میزان توجه به سواد تغذیه در کتاب علوم تجربی کلاس پنجم ابتدایی
6. شناسایی میزان توجه به سواد تغذیه در کتاب علوم تجربی کلاس ششم ابتدایی

1-6) قلمرو تحقیق

 

1-6-1) قلمرو موضوعی تحقیق

قلمرو موضوعی تحقیق حاضر در حوزه برنامه ریزی درسی آموزش و پرورش است و به تحلیل محتوای کتاب های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به سواد تغذیه می پردازد.

1-6-2) قلمرو مکانی تحقیق

قلمرو مکانی پژوهش حاضر شامل کتاب های علوم تجربی دوره ابتدائی است.

1-6-3) قلمرو زمانی تحقیق

شروع و خاتمه پژوهش حاضر در قلمرو زمانی سال تحصیلی 93-1392 بوده است.

1-7) سوال های تحقیق

 

1-7-1) سوال اصلی تحقیق

 

1. تا چه اندازه در محتوای کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی به سواد تغذیه توجه شده است؟

1-7-2) سوال های فرعی تحقیق

 

1. تا چه اندازه در محتوای کتاب درسی علوم تجربی اول ابتدایی به سواد تغذیه توجه شده است؟
2. تا چه اندازه در محتوای کتاب درسی علوم تجربی دوم ابتدایی به سواد تغذیه توجه شده است؟
3. تا چه اندازه در محتوای کتاب درسی علوم تجربی سوم ابتدایی به سواد تغذیه توجه شده است؟
4. تا چه اندازه در محتوای کتاب درسی علوم تجربی چهارم ابتدایی به سواد تغذیه توجه شده است؟
5. تا چه اندازه در محتوای کتاب درسی علوم تجربی پنجم ابتدایی به سواد تغذیه توجه شده است؟
6. تا چه اندازه در محتوای کتاب درسی علوم تجربی ششم ابتدایی به سواد تغذیه توجه شده است؟

1-8) تعریف واژه ها، مفاهیم و متغیرهای پژوهش

 

1-8-1) محتوا

الف) تعریف نظری

محتوا چیزی است که قرار است آموزش داده شود و یا آنچه که می خواهیم یاد گرفته شود. محتوا را می توان شامل کلیه مطالب، مفاهیم، اطلاعات مربوط به یک درس مورد نظر دانست. در واقع محتوا یکی از عناصر عمده ای است که هدف های برنامه یعنی یادگیری مورد نظر از طریق آن تحقق می یابد (میرزابیگی، 1380).

ب) تعریف عملیاتی

در این تحقیق منظور از محتوا متن، تصاویر، پرسش ها و فعالیت هایی می باشند که در کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی وجود دارند.

1-8-2) تحلیل محتوا

الف) تعریف نظری

کرلینجر تحلیل محتوا را روش مطالعه و تجزیه و تحلیل ارتباطات، به شیوه نظامند، عینی و کمی برای اندازه گیری متغیرها تعریف کرده است (جعفری هرندی و همکاران، 1387).

ب) تعریف عملیاتی

در این تحقیق منظور از تحلیل محتوا، بدست آوردن فراوانی، درصد فراوانی، میزان بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت شاخص های سواد تغذیه ای در کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی، اعم از اول ابتدایی تا ششم ابتدایی می باشد. بدین منظور پس از تعیین مولفه و شاخص های مربوط به سواد تغذیه کل کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی کد گذاری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

1-8-3) کتاب درسی

الف) تعریف نظری

کتاب درسی یکی از عناصر آموزشی است که به عنوان یک منبع و مرجع یادگیری از طریق اثربخشی محتوای آموزشی موجب انسجام و هدایت عوامل آموزشی و تسهیل جریان یاددهی-یادگیری می گردد (مرادی، 1388).

ب) تعریف عملیاتی

در این تحقیق منظور از کتاب درسی، کتاب های علوم تجربی سال اول تا ششم دوره ابتدایی در سال تحصیلی 93-1392 می باشد.

1-8-4) سواد تغذیه

الف) تعریف نظری

چکیده:  

      پژوهش حاضر با هدف تحلیل کتاب های درسی دوره آموزش متوسطه سال سوم رشته علوم انسانی از نظر توجه به مولفه های هویت ملی ودینی انجام شد .مولفه های هویت ملی که در این پژوهش مورد تحلیل قرار گرفته اند عبارتند از فرهنگی ، تاریخی، جغرافیایی وسیاسی که هرکدام دارای شاخص های مختلف می باشد.ومولفه های دینی شامل بعد نظری، نگرشها وارزشها وبعد عملی،  رفتارها وپیامدهای تعهد رفتاری که بر حسب شاخص هایشان مورد تحلیل قرار گرفته اند؛روش به کار گرفته شده دراین  پژوهش تحلیل محتوا است ،حجم جامعه در این پژوهش شامل کلیه کتاب های درسی سال سوم متوسطه رشته علوم انسانی که 12 جلد می باشد وحجم نمونه شامل سه کتاب درسی ادبیات فارسی ،دین وزندگی وعلوم اجتماعی است. در این پژوهش  مولفه ها وشاخص های موردنظر به صورت جداول مورد تحلیل قرار گرفته است ؛نتایج پژوهش نشان می دهد توجه به هویت ملی در کتاب ادبیات فارسی وضعیت مطلوبی دارد واولویت شاخص ها به سمت تقویت هویت ملی است .در کتاب دین وزندگی توجه به سمت تقویت مولفه های هویت دینی است در کتاب جامعه شناسی  توجه وتقویت مولفه های هویت ملی تا حدودی خوب ودینی کمرنگ است.

کلید واژه ها:

تحلیل محتوا، هویت، هویت ملی،  هویت دینی ، کتاب های  درسی، دوره متوسطه

 فهرست مطالب

عنوان                                                                  صفحه  چکیده

 

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………11                                                     1

بیان مسئله………………………………………………………………………………………………………………………13                                                                                                                  

هدف های پژوهش………………………………………………………………………………………………………….18                                        

سوال های پژوهش…………………………………………………………………………………………………………..18                                       

ضرورت پژوهش    ……………………………………………………………………………………………………………19                                      

تعریف واژه ­ها و اصطلاحات……………………………………………………………………………………………..25   

            

        

فصل دوم: ادبیات و پیشینه­ی پژوهش

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………..27                                            

هویت……………………………………………………………………………………………………………  28                                                                                                                                  

نظریه های هویت …………………………………………………………………………………………….  29                                                                                                               

ابعاد هویت ……………………………………………………………………………………………………..30

    الف:هویت فرهنگی……………………………………………………………………………………………………………………………..31

    ب:هویت قومی……………………………………………………………………………………………………………………………………31

    ج:هویت ملی………………………………………………………………………………………………………………………………………32

     د:هویت دینی……………………………………………………………………………………………………33

ویژگیهای هویت ……………………………………………………………………………………………….36                                                                                                            

مولفه های هویت………………………………………………………………………………………………..36

فرایند هویت یابی…………………………………………………………………………………………………37

شکل گیری ……………………………………………………………………………………………………….39

عوامل موثر بر شکل گیری هویت ……………………………………………………………………………40                                                                                                                                  

رویکردهای هویت ………………………………………………………………………………………………43                                                                                                           

هویت در روانشناسی اجتماعی…………………………………………………………………………………44                                                                                           

هویت در جامعه شناسی سیاسی……………………………………………………………………………….45                                                                                         

چند فرهنگ گرایی ومساله هویت…………………………………………………………………………….46                                                                                   

بحران هویت………………………………………………………………………………………………………47                                                                                                                

آموزش وپروش ونقش آن در هویت سازی…………………………………………………………………49                                                                            

نقش برنامه ریزی درسی درشکل گیری  هویت …………………………………………………………..50

مولفه های هویت ملی……………………………………………………………………………………………53                                                                                                     

مولفه های هویت دینی…………………………………………………………………………………………..55                                                                                                   

تاریخچه هویت……………………………………………………………………………………………………56                                                                                                                 

پیشینه پژوهش…………………………………………………………………………………………………….61                                                                                                               

 

                                               فصل سوم :روش پژوهش                 

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………….72

روش انجام پژوهش……………………………………………………………………………………………………….72                                           

جامعه­ آماری پژوهش………………………………………………………………………………………………….72                           

نمونه و روش نمونه گیری ………………………………………………………………………………………………..73                              

روش و ابزار جمع­آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………….73                                

روش تجزیه­و­تحلیل اطلاعات…………………………………………………………………………………………. 74

مراحل تحلیل محتوا……………………………………………………………………………………………………….76                         

فصل چهارم: یافته­ های پژوهش

مقدمه  ………………………………………………………………………………………………………….78                                                                                                                    

معرفی کتابها …………………………………………………………………………………………………..78                                                                                                                

یافته های پژ وهش ……………………………………………………………………………………………79                                                                                                           

فصل پنجم: بحث و نتیجه ­گیری

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………….90                                      

نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………………………90

بحث وبررسی…………………………………………………………………………………………………………………..91                                   

پیشنهادهای کاربردی …………………………………………………………………………………………………………93

پیشنهادهای پژوهشی ………………………………………………………………………………………………………….93

  محدودیتها …………………………………………………………………………………………………………….94                                                                                 

                                                  منابع

منابع فاسی………………………………………………………………………………………………………………………96             

منابع لاتین ……………………………………………………………………………………………………100 

مقدمه

   وظیفه آموزش وپرورش در هر کشوری تربیت نیروی کار آمد وپایبند به فرهنگ وآرمان های آن جامعه است، پرورش افرادی که علاوه بر داشتن دانش لازم در علوم مختلف دل وجان در گرو موفقیت وپیشرفت جامعه داشته ودر راه اعتلا وسربلندی آن از هیچ تلاشی فروگذار نباشد؛آموزش وپرورش بستر توسعه انسانی وتوسعه انسانی کلید توسعه اجتماعی واقتصادی وغیره.

دست اندرکاران حکومت همه باید بر این نکته باور داشته باشند برای رسیدن به توسعه انسانی، برنامه ریزی علمی وهدف دار واقدامات عملی انجام دهند.این هدف میسر نمی شود مگر با تقویت نظام آموزشی، بویژه آموزش وپرورش.از سوی دیگر نظام آموزش وپرورش سیستمی محتوا محور است به این معنا اگر محتوای مکتوب را از جریان آموزش وپرورش حذف کنیم تعلیم وتربیت دچار اختلال وانسداد می شود؛ بر همین اساس وظیفه سنگینی بر دوش مولفان ومدرسان نظام آموزشی قرار دارد، یعنی تالیف وتدوین کتب باید به نحوی صورت پذیردکه از جهتی رویکرد حاصل از تک بعدی بودن را جبران نماید واز جهت دیگر رو به سوی کاستن از اتکا به محتوای مکتوب حرکت نماید.بر این اساس تربیت دانش آموزان شایسته که نسبت به کشور

 علاقمند باشند ودر آینده با کسب مدارج عالی علمی خدمت به کشور را سر لوحه زندگی قرار داده واز روی آوری به کشور های دیگراعراض نمایند مخصوصاَ کشورهای در حال توسعه از اهمیت بالایی برخوردار است.در این زمینه تربیت  فرهنگی، سیاسی واجتماعی دانش آموزان امروز نقش مهمی در جامعه فردا خواهد داشت از مهمترین جنبه های این تربیت شکل گیری هویت ملی ودینی دانش آموزان است(عبدی ولطفی 1387).

  در روزگاری که از یک سو، مرزهای فرهنگی اجتماعی وسیاسی در پرتو جهانی شدن شکسته شده است واثر پذیری واثر گذاری فرهنگ ها بر یکدیگر، شتاب بیشتری گرفته واز سوی دیگر هویت های مختلف در بستری از تبادل وتعارض قرار گرفته اند، صیانت از هویت ملی ودینی ودر سایه آن حفظ استقلال فرهنگی وجلوگیری از ادغام آن در سایر فرهنگ ها وهویت های غالب ومسلط جهانی به کوششی عظیمی نیازمند است.امروزه آگاهی از هویت ملی ودینی وهویت یابی از مسایل اساسی وضروری هر جامعه ای است؛ بویژه جوامعی که در مسیر فرایند پر شتاب مدرنیته وبه دنبال آن باور داشت های فرهنگی وتمدنی شان در تضاد با یکدیگر قرار می گیرد.در چنین اوضاعی شفاف سازی وانسجام بخشی مفهوم هویت وارائه تعریف وتوصیفی رسا، استوار وخدشه ناپذیراز آن می تواند راهکاری مناسب وسنجیده برای رهایی هویت هر جامعه ای از آسیب پذیری ونابسامانی باشد.پیشینه مساله هویت به آغاز تاریخ انسان باز می گردد.از دیر باز انسان ها به دنبال تعریف وشناسایی خویش، قبیله، قوم وملت ونیز کشف تمایزات خود از دیگران بوده اند.مفهوم هویت در حقیقت پاسخی به این سوالات است که چه چیزی یک فرد انسانی را از همنوع خود متمایز می کند؟ارزشهای او را از ارزشهای دیگر جدا می کند.هویت ملی ودینی از منابع مهم تشکیل دهنده هویت افراد وهر جامعه ای محسوب می شود ،تقریباَ همه جوامع برای حفظ هویت ملی ودینی خود مبارزه کرده اند وکشمکش ومبارزه برای داشتن هویت انحصاری نیروی محرک در طول تاریخ ودر هر عصری بوده است(خدایاروفتحی 1386).

بیان مسئله:

     هویت پاسخی به چیستی وکیستی هر فردو مجموعه خصوصیاتی است که شخص را از دیگران متمایز می کند. در ارتباط با هویت تعاریف مختلفی ارائه گردیده است؛ هویت در علوم مختلف مانند فلسفه ، عرفان ، منطق، روانشناسی، جامعه شناسی علوم سیاسی وغیره کاربرد دارد از این رو هیچ انسانی نمی تواند  بدون داشتن هویت به حیات اجتماعی خود ادامه دهد؛ بنابراین یکی از مسائل مهم وبحران های دوران  جوانی، تشکیل هویت وانسجام خود است که اریکسون در نظریه خود به آن می پردازد(ماسن 1378).

اریکسون کارکرد هویت را ایجاد هماهنگی میان تصور فرد از خود به عنوان یک فرد بی نظیر ودارای ثبات می داند؛ به نظر او هویت پاسخ به این سوال است که من کیستم؟به اعتقاد  او نوجوانان وجوانانی که احساس هویت در آنها قوی است خود را افرادی متمایز ومستقل از دیگران می دانند.توجه به خود، در رابطه وبا توجه  به دیگران واز خلال آنها معنا می یابد،خود بودن یعنی دیگری نبودن،با دیگران تفاوت داشتن ودر عین پیوند، جدایی وبرکناری را نگه داشتن این دریافت متعلق به انسان اجتماعی است وچون به واسطه واز راه دیگران معنا می یابد، هرگاه از طرف این دیگران مورد هجوم قرار گیرد ودر خطر افتد، طبعا توجه بیشتری نسبت به آن برانگیخته می شود.وضعیت دستیابی به هویت به عنوان مسیر های سلامت روانی برای معرفی یک خود رشد یافته به حساب آمده اند، جوانانی که به هویت خود دست یافته اند وآنان که فعالانه در پی کشف هویت هستند احساس عزت نفس بالاتری دارند، بیشتر به تفکر نقاد وانتزاعی می پردازند، شباهت بیشتری بین خود آرمانی وخود واقعی را گزارش می کنند ودر استدلال اخلاقی نیز پیشرفته تر هستند .یکی از مسائل مهم اجتماعی جوانان و نوجوانان کشور ما، بحران هویت می‌باشد. بحران هویت در واقع همان بحران شخصیت است و منظور از شخصیت نوعی خودآگاهی است که عمق آن صلابت شخصیت را تضمین می‌کند و نبود آن زمینه‌ساز بحران هویت خواهد شد. به دیگر سخن، بحران هویت، عبارت از حالتی است غیر عادی که در اثر نداشتن شناخت کافی و واقعی از خود، جامعه، فرهنگ و دیگران در خود به وجود می‌آید به طوری که در اثر اطلاعات کاذب، از روند سالم خود فاصله می‌گیرد. چگونگی رشد هویت متاثر از عوامل گوناگونی همچون خانواده، نهادهای تربیتی و پرورشی، رسانه‌های گروهی و مطبوعات متاثر است که در این میان، دو عامل نخست، بیشترین و پایانی‌ترین نقش را برعهده دارند.

  هویت انواع مختلفی داردمانندهویت ملی، هویت دینی، هویت فرهنگی وغیره در این میان هویت ملی ودینی نسبت به انواع دیگر هویت مهمتر است.از طرف دیگر بین این دو هویت هویت دینی وملی هویت دینی برتری ذاتی وخاص خودش را داراست.غالب پژوهشگران که در حوزه هویت به بحث وبررسی پرداخته اند، اعتقاد دارندمولفه های ملی ودینی هویت ایرانی به دنبال حیات مشترک وطولانی تاریخی به میزان زیادی با یکدیگر سازگاری یافته اند. در حوزه مطالعات اجتماعی، تعاریف متفاوتی از هویت ملی ارائه شده است.اسمیت معتقد است هویت ملی باز تولید وباز تفسیر دائمی ارزش ها،نهاد ها، خاطره ها، اسطوره ها وسنت هایی است که میراث متمایز ملت ها را تشکیل می دهند وتشخیص هویت افراد با آن الگو، میراث ویا عناصر فرهنگی، امکان پذیر است (اسمیت،1383). بنابر این هویت ملی عبارت است از“مجموعه ویژگی ها،وابستگی ها وپیوند های جغرافیایی یا تاریخی،فرهنگی،حماسی وقومی که زندگی انسان را در بر می گیرد وعضو جامعه به آن.افتخار می کند“.(میرمحمدی،1383،ص21).

 هویت ملی همچون دیگر پدیده های اجتماعی؛ مقوله ای تاریخی است که در سیر حوادث تاریخی پدیدار می شود، رشد می کند دگرگون می شود ومعنای متفاوت وگوناگون پیدا می کنددر مورد مولفه های هویت ملی ومیزان اهمیت آنها، میان اندیشمندان اختلاف نظر وجود دارد  برخی زبان را مهم ترین مولفه می دانند وعدهای فرهنگ را  وبرخی نیز نگاهشان به تاریخ است وآن را بنیادی ترین مولفه هویت ملی برمی شمارند.در ارتباط با هویت ملی، ابعاد مختلفی مطرح گردیده؛که از آن جمله  میتوان به بعد

 1- اجتماعی: ناظر به احساس تعلق خاطر مشترک وتعهد افراد به اجتماع ؛  2-تاریخی :ناظر بر خاطرات رخدادها، شخصیت ها وفراز وفرود های تاریخی 3- جغرافیایی : ناظر بر قلمرو وسرزمین مشخص

 4- سیاسی: تعلق به نظام واحد سیاسی و ارزش های مشروعیت بخش به دولت ملی 5-دینی: در تمام ابعاد وجود خود به عنوان منبع مهمی برای هویت ومعنا بخشیدن در جهان متجدد وآشفته به شمار می رود، دین به عنوان منبع اولیه معنا بخشی وهویت بخشی به بسیاری از مردم دنیا چون مسیحیان، مسلمانان، بوداییان وهندوان مطرح است6- فرهنگی-ادبی:  ناظر به سنت ها، اسطوره ها، معماری، هنر، زبان وادبیات(ذولفقاری ،1386،ص32).

  میراث فرهنگی مشترک گسترده وفراگیر در بین شهروندان یک کشور از مهمترین اجزای هویت ملی است که سبب توافق فرهنگی می شود.میراث فرهنگی مشتمل بر مجموعه مناسک عام، شیوه های معماری سنت ها اعیاد، اسطوره ها وغیره می باشدو زبان هر ملت علاوه بر سخن گفتن، وسیله اندیشیدن جهان بینی، عمل اجتماعی، هویت اجتماعی، وروابط خرد وکلان با یکدیگر با جهان پیرامون وبا زمان های گذشته وحال وآینده است.

 ویژگی های هویت ملی عبارتند از 1- پویایی وتغییر پذیری آن در مقایسه با زمان ومکان2- غلبه بر هویت فردی ویا خرده هویت های دیگر 3- مقدمه ای تاریخی است که در سیر حوادث تاریخی پدیدار می شود، رشد می کند ومعانی متفاوت می پذیرد(میلر،1383ص323).

آنچه در این پژوهش از آن با نام مولفه های هویت ملی نام برده شده سه عنصر اصلی 1- تاریخ ( درمجموع چهار متغیرمشاهیر ادبی، سیاسی وعلمی، مسایل تاریخی ملی، تاریخ وتمدن اقوام.2-فرهنگ (درمجموع 8 متغیر) ادبیات، اعیادوجشن ها، لباس ونوع پوشش،آداب ورسوم وسنت ها، اخلاق ورفتار، اساطیر،ضرب المثل ها، هنر ومعماری.3- قلمرو جغرافیایی وسیاسی(دردوازده متغیر)دفاع از میهن، ملت، جغرافیای سرزمین، نظام سیاسی ایران، قانون اساسی، وطن، جنگ، شهادت وایثاروولایت فقیه، پرچم، انتخابات وشعار های انقلاب.شاکله کلی این تقسیم بندی عوامل هویت ملی ایران با اندک اختلاف بر گرفته از مدل های است که در بیشتر کتب ومقالات با موضوع هویت تالیف شده اند.(خدایاروفتحی،1386).

دراین پژوهش چون ما به صورت مستقل به تحلیل هویت دینی پرداختیم، وهمچنین به خاطر عدم تداخل مولفه های هویت دینی با شاخصه های دین در هویت ملی در بخش هویت ملی به آن پرداخته نشده است؛ ودر نتیجه به صورت مستقل به دین در بخش هویت دینی پرداختیم . 

   هویت دینی با ویژگی هایی در ایران انسان را به منبع وپشتوانه ای متصل ساخته است که آثارش اطمینان بخشی قلبی، افتخار، استقلال، پویایی اصولی ومنطقی با منطق انسانیت وساختار خلقت در جهان است واز موضوع ثبات بر خوردار است وجاودانه بودن آن مسیری تکاملی را برای انسان محقق ساخته است زیرا قوانین آن بر پایه قران وعترت استوار است؛دین الهی  دینی است که برای انسان طراحی شده است دیدگاه روشنی را تبیین میکند واینگونه هدف گذاری می شود.

هدف زندگی تکامل است وتکامل صورت نمی گیرد  مگر با نزدیک شدن به پروردگار که آن هم با تقوا وعمل صالح امکان پذیر است . به همین دلیل انسان می داند که کیست از کجا آمده ودر کجاست؟وبه کجا می رودپس یکی از پیامد های هویت دینی هدفمند کردن انسان هاست.دین،کامل ترین وجامع ترین پاسخ ها را برای دغدغه های فکری انسان ارائه می دهد.در تمام جوامع به خصوص جوامع دینی، مفاهیم موجود در دین می تواند نقشی اساسی در شکل گیری هویت انسانی داشته باشد.

در واقع می توان گفت هویت دینی فلسفه زندگی وسیاست یک فرد را تشکیل می دهد. از طرف دیگر  نوجوان وجوان دارای هویت دینی عظمت، قدرت وبقا ودوام خود را در دین می بیند.مولفه های هویت دینی که در این پژوهش نام برده شده شامل بعد نظری(نگرشها ،ارزشها) که شامل اعتقادات دینی،آگاهی دینی، ارزش های دینی، استدلال. وبعد عملی(رفتارها وپیامدهای تعهد رفتاری) شامل عمل به مناسک ودستورات مذهبی، دفاع از حریم مذهب، حضور در فعالیت های مذهبی، توجه به پیامدهای اجتماعی مذهب (ذکایی ،1387).

از پژوهش هایی که پیرامون این مساله انجام شده تحت عنوان جایگاه هویت ملی در کتب درسی آموزش وپرورش مورد مطالعه کتاب تاریخ دوره دبیرستان بوده نتیجه ای که از این پژوهش به عمل آمده این بوده که کتاب تاریخ دبیرستان از نظر تقویت هویت ملی ضعیف وخنثی است(عبدی،1387).

 در پژوهش دیگری که دراین زمینه  انجام شده علاقمندی به وطن وملی گرایی در میان دانش آموزان دوره متوسطه بسیار ضعیف است وتعداد انگشت شماری این علاقه را نشان دادند(منادی،1383).

 در پژوهش دیگرنشان می دهد در مقوله هایی چون تقویت هویت ملی ودینی نارضایتی جوانان از مدرسه 65 درصد است که این امر از عملکرد ضعیف مدارس حکایت می کند(لطف آبادی،83).

   بنابراین کتاب های درسی از مهم ترین ابزار نظام آموزش وپرورش در انتقال وتعمیق هویت ملی ودینی در ذهن وشخصیت دانش آموزان است.ازآنجا که کتاب های درسی تجلی گاه سیاست های فرهنگی، دینی، سیاسی واجتماعی کشور هاست، این سیاست ها باید به گونه ای سازمان دهی  وتدوین شود که خود شناسی وهویت ملی ودینی دانش آموزان را افزایش دهد؛ به عبارتی دیگر دانش آموزان را با چیستی ومفهوم هویت در سطوح مختلف فردی، جمعی وملی ودینی ومولفه ها ومصداق های آن آشنا سازد. نظام آموزشی در ظهور هویت ملی ودینی در جوانان نقش اساسی دارد.فراموشی تمدن درخشان ایرانی، عدم شکل گیری هویت ملی  ودینی زمینه ساز ایجاد تردید در خود باوری در دانش آموزان شده وضعف در توجه به فرهنگ اصیل ایرانی از علل مهم جذب دانش آموزان به فرهنگ بیگانه بوده است.واز آنجا که نتیجه  پژوهش های انجام شده در زمینه تحلیل محتوای کتاب های درسی نشان داده که در زمینه هویت ملی گذرا وناقص بوده است. با توجه به اهمیت شکل گیری هویت ملی ودینی وجود حس تعلق به آن در دانش آموزان با شناخت وضعیت موجود وبا اتخاذ بینش وروش برنامه ریزی مناسب می توانیم به وضعیت مطلوب دستیابیم.لذا با توجه به اهمیت موضوع مسئله تحقیق شکل می گیرد.تحلیل محتوای کتاب های درسی دوره متوسطه(پایه سوم) رشته علوم انسانی از نظر توجه به مولفه های هویت ملی ودینی در کتاب های (ادبیات فارسی 3 دین وزندگی 3 جامعه شناسی 2 ).

 اهداف

هدف کلی:

تحلیل محتوای کتاب های درسی رشته علوم انسانی پایه سوم متوسطه از نظر توجه به مولفه های هویت ملی ودینی.

  اهداف جزیی:

 بررسی وضعیت کتاب های درسی  پایه سوم متوسطه از نظر توجه به مولفه ها ی هویت ملی(تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی وسیاسی).  

 

           بررسی وضعیت کتابهای درسی پایه سوم متوسطه از نظر توجه به مولفه ها ی هویت دینی نظری

( ارزشها ونگرشها) وعملی (رفتارها وپیامدهای تعهد رفتاری).

 

سوالات پژوهش:

تا چه میزان در محتوای کتاب های درسی پایه سوم  متوسطه  به مولفه های هویت ملی

 ( تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی وسیاسی )توجه شده است؟

 

تا چه میزان در محتوای کتاب های پایه سوم  متوسطه به مولفه های هویت دینی نظری

 (نگرش ها، ارزش ها) وعملی (رفتارها وپیامد های تعهد رفتاری) توجه شده است؟

ضرورت پژوهش

   توجه بشر به موضوع هویت از قدمت بالایی بر خوردار است ، وروز به روز نیز بر اهمیت آن افزوده می شودبه طوری که امروزه دیدگاه ها ورویکرد های مختلفی در علوم اجتماعی وروانشناسی وغیره به آن می پردازند.فردی که به پاسخ های اساسی زندگی خود رسیده باشد، وهویت شکل یافته داشته باشد، می تواند در موقعیت ها وابعاد مختلف زندگی، بسیار آسانتر وبهتر تصمیم گیری کند وکمتر دچار سردر گمی وابهام واغتشاش فکری می شود.جوانان ونوجوانانی که هویت خویش را می شناسند وآن را به یاری مربیان خود احراز می کنند قدرت تحلیل وتفسیررویدادهای فرهنگی ودر نتیجه مقابله با تهاجمات فرهنگی را نیز کسب می کنند وبه افرادی توانمند ونفوذ ناپذیر تبدیل می شوند(ستاری،1380). از همین جا ضرورت تلاش برای شناساندن هویت نوجوانان وجوانان آشکار می گردد.

   امروزه مساله هویت از جنبه های گوناگون از سوی متفکران ونظریه پردازان بسیاری در منابع علمی مورد توجه قرار گرفته است، دلایل وزمینه های مختلف اجتماعی وفرهنگی به ویژه در سطح جوانان اهمیت رسیدگی علمی به موضوع فوق را افزایش داده است که با توجه به بافت جمعیت جوان کشور وتاثیر قابل ملاحظه این قشر در بازسازی ونیز آینده یک جامعه ضرورت مطالعه پیرامون چگونگی شکل گیری شخصیت اجتماعی آنان وبه طور مشخص هویت ملی ودینی آنها از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد.در حال حاضر  همزمان با گسترش کیفی، مسایلی مانند نابرابر یهای منطقه ای نابرابری های ناشی از طبقات اجتماعی، توسعه فرهنگی، حفظ هویت فرهنگی وغیره مورد توجه سیاستگذاران وبرنامه ریزان آموزشی قرار دارد(جودی،1377).

  در کشورهای چند فرهنگی با ویژگی های خاص آموزشی، فرهنگی، تاریخی، مذهبی ، اجتماعی، سیاسی وغیره هویت یافتگی دانش آموزان از چند نظر قابل توجه ودارای اهمیت است و آثار مثبت آن شامل 1- ایجاد نگرش مثبت به هویت خودی (ایرانی): حفظ رسوم سنت ها وحمایت از فرهنگ ملی باید در فرایند آموزش وارد شود واین نه تنها برای هر جامعه در مقیاس وسیع آن بلکه برای تک تک افراد حائز کمال اهمیت است ؛ تعلق به جامعه برای اعتماد به نفس افراد ونیز رشد وتکامل آنها ضروری است.2- لزوم دسترسی به میراث فرهنگی ودستیابی به تصویری مطلوب از خویشتن در گذشته وایستادگی در برابر نیروهای گریز از مرکز امروزی، پاسخی دقیق می طلبد که بازسازی هویت ملی بخشی از آن است. توجه دادن دانش آموزان به فرهنگ خودی(ایرانی) زمینه ساز کاهش گرایش نوجوانان و جوانان به فرهنگ بیگانه خواهد شد. هویت ملی  چتر حاکم بر خرده فرهنگ ها بوده وموجب دستیابی به وفاق ملی می شود.4- عامل دستیابی به جهان وطنی: عقاید خاص احساسات ملی جاپایی برای جهان وطنی به شمار می آیند.ما تنها در صورتی که از یک دانش عمیق وکامل راجع به عصر ودورهای که در آن زندگی می کنیم برخوردار باشیم، می توانیم ارزشها واهداف جهانی را درک کنیم وآگاهی ملی باعث خواهد شد که ما بتوانیم به جهان وطنی دست یابیم نگرش مثبت به هویت ملی توسعه تفکر جهانی را تسهیل می کند.5-کسب قدرت واعتبار: دستیابی به سعادت وحقوق انسانی در سایه وفاداری به میهن و حاکمیت موجود منجر به قدرت اعتبار در سطح جهانی می شود. حفظ مغزها برای ایجاد استقلال فرهنگی سیاسی واقتصادی وغیره در کشورهای در حال توسعه تاکید دیگری برر لزوم تقویت حس تعلق به هویت ملی در دانش آموزان امروز وگردانندگان جامعه فردا است.6-ایجاد همبستگی وصمیمیت در نظام آموزشی: تقویت نقاط مشترک ملی وبزرگ نمایی هویت ملی علاوه بر ایجاد همبستگی، سبب صمیمیت بین معلمان ودانش آموزان می شود (جودی ،1377).

  نکته مهم در بررسی هویت ملی پرداختن به عنصر خود آگاهی است، خود آگاهی خود باوری را به همراه می آورد واین معنای یافتن هویت است تعریف روشنی از خود ومتمایز از دیگران، هویت یافتگی منشا پویایی وحرکت است، با بازیابی هویت ومصون سازی آن از آفات است که می توان دستاورد های فکری، مدنی وفرهنگی را غنی وپایدار ساخت.بدترین خطر برای جامعه ما در حال حاضر این است که جوانان خود را در خلا ببینند بدین معنا که  از خویشتن خویش فاصله بگیرند وندانند چه هویتی دارند وچگونه باید باشند وچگونه مسیر کمال وسعادت را بپیمایند. فاصله گرفتن جوانان از ارزشهای مذهبی وعناصر ملی خود پیامد هایی همچون بی برنامگی در زندگی، غفلت از فرصت ها، مسولیت گریزی، دل مشغولی های بی ارزش، تقلید کور کورانه از دیگران وغیره دارد.که قدر مسلم پیامد مستقیم آن نه فقط دامنگیر جوانان می شود بلکه باعث مشکلاتی نظیر شکاف نسل ها،تزلزل شخصیتی، عدم خلاقیت فرهنگی، فرار مغزها وبی اعتباری  فرهنگ خودی نزد جوانان می شود. وجامعه دچار آن چیزی میشود که در جامعه شناسی به خلا یا عقب  افتادگی وشکاف فرهنگی تعبیر شده است (توسلی 1383).

   آثار مثبت هویتی که دین به انسان می دهد 1- پاسخ به پرسشهای بنیادین وعمیق آدمی است.2- جهت بخشیدن به زندگی.3- رویکرد مثبت به آینده:احراز هویت دینی برای نسل جوان به منزله تقویت روحیه امیدواری ونشاط برای آینده ای بهتراست.4- وحدت اعتقادی:برنارد لوییس معتقد است در جهان اسلام در موارد اظطرار مسلمانان، بارها این تمایل را نشان دادهاند که در قالب یک وحدت دینی، هویت بنیادین وایمان خود را باز یابند.5- هویت دینی زمینه ساز هویت تمدنی: رابطه ادیان وتمدن ها یکی از مباحث مهم وتعیین کننده  در میان تاریخ نگاران وتمدن شناسان است. وایتهد معتقد است: مسلمانان خود تمدن گشتند ودانش وادب وفرهنگ را از سقوط نجات دادند.6- مقبولیت اجتماعی: دینداری نه تنها پاسخ به یک نیاز فطری است  بلکه بر پذیرش اجتماعی نیز اثر گذار است.7- شان ومنزلت جوانی: هویت دینی جوان را در جایگاهی ارزشمند ورفیع قرار می دهد وتعابیر بالایی را در شان  او عرضه می دارد.8- معنا بخشیدن به جهان: در حقیقت باید اذعان کرد که پیوند نسل جوان ودیندار عالی ترین تجلی آن، موجب احساس همدلی ویگانگی با جهان هستی می شود، چنین فردی با طبیعت زیبا، با ستارگان درخشان،کوه ها ودره های مرموز وبا ابهت، احساس خویشاوندی میکند. ویلیام جیمز در تحلیل زیبایی که از نقش دین ارائه می دهد، می نویسد: وقتی خدا را در همه چیز می بینم، در پست ترین چیزها، عالی ترین حقایق را در خواهیم یافت، حقیقتا که دنیا دنیای دیگری جلوه خواهد کرد. برخی از صاحب نظران تمدن شناس نیز بر این باورند که هویت دینی، معنای جدیدی به جهان می بخشد (آذری،1387).

   از طرف دیگرکتاب درسی در نظام های آموزشی متمرکز، از جمله کشور ایران که تقریبا تمام عوامل آموزشی براساس محتوای کتاب های درسی تعیین می گردد، بیش از حد دارای اهمیت است به این معنا که اگر محتوای مکتوب را از جریان آموزش وپرورش حذف کنیم تعلیم وتربیت دچار اختلال می شود بر این اساس وظیفه سنگینی بر دوش مولفان ومدرسان  نظام آموزشی قرار دارد. وبیشترین فعالیت ها وتجربه های آموزشی دانش آموز ومعلم حول محور آن سازمان دهی می شود. این واقعیت باعث شده که صاحب نظران وپژوهشگران بررسی، محتوای آموزشی دوره های تحصیلی را با توجه به نیازهای فراگیران مورد بررسی وتحلیل قرار دهند. این بررسی ها وتحلیل ها به برنامه ریزان ومولفان کتاب های درسی کمک می کند تا در هنگام تهیه وتدوین ویا انتخاب کتاب درسی برای دوره های تحصیلی واز جمله کتاب های دوره متوسطه تصمیم های صحیحی را اتخاذ نمایند. از دلایل انتخاب این موضوع یکی به علت علاقه ای که نسبت به این موضوع داشتم ودیگر این که اهمیتی که این موضوع برای جامعه کنونی مادارد. واز طرف دیگر هویت دینی وملی جزء اهداف کتاب های  این پایه می باشد من با انتخاب دوره دبیرستان پایه سوم  که دانش آموزان در دوره حساسی قرار دارند یعنی دوره نوجوانی وجوانی که دوره شکل گیری هویت است؛ وبا توجه به اهمیتی خاصی که این موضوع  دارد.با تحلیل این دروس می خواهم بدانم با توجه به اهمیت شکل گیری هویت در دانش آموزان تا چه اندازه مولفان کتاب های درسی به این امر مهم توجه کرده اند

  تعاریف واژه ها واصطلاحات:

  مهمترین واژه ها و اصطلاحاتی که در این تحقیق بکاربرده شدند عبارت­اند از: تحلیل محتوا هویت، هویت ملی، هویت دینی، دوره ی متوسطه، کتاب های درسی.

 تعاریف نظری:

تحلیل محتوا:

 یک روش پژوهشی است که به صورت منظم وعینی برای توصیف مقداری محتوا ی آشکار ارتباطات به کار می رود.به هر روش استنباطی اطلاق می گردد،که به صورت منظم وعینی به منظور تععین ویژگی های پیام به کار برده می شود (دلاور ،علی،1384)

هویت:

شناختن وشناساندن است واین دو وجه دارد، یکی شناخت خود در ارتباط با چیزی ودیگری شناساندن خود بر اساس آن چیز به دیگران ولذا تعریفی که فرد از خود واولین آگاهی ای که از خود پیدا میکند هویت می نامند؛بنابراین هویت هم شناختن خویش است وهم معرفی خود به دیگران (احمدی،1383).

هویت ملی:

 عبارت است ازمجموعه ویژگی ها،وابستگی ها وپیوند های جغرافیایی یا تاریخی،فرهنگی،حماسی وقومی که زندگی انسان را در بر می گیرد (میرمحمدی،1383).

 هویت دینی:

 عبارت است از اتکای فرد به یک نظام یایک پایگاه اعتقادی که در جهت گیری فرد در زمینه های مختلف تاثیر می گذارد(موجمباری،1381

 

دوره ی متوسطه:

عبارت است از دوره ی انتقالی میان آموزش پایه که عمومی وغیر تخصصی است وآموزش تخصصی تر در سطح آموزش عالی.دوره انتقال میان کودکی وجوانی است ویک دوره ی میانی که به واسطه بسیاری از فشارهای روانی،جسمانی ومشکلات سازگاری،ویژگی های خاصی را به نوجوان می بخشد.این دوره در بسیاری از کشورهای در حال توسعه،منبع اصلی تولید نیروی انسانی غیر ماهر است(صافی،1385،ص89).

   کتاب های درسی:

   شامل کتاب ادبیات فارسی ،جامعه شناسی ودین وزندگی.

  تعاریف عملیاتی:

تحلیل محتوا :

    عبارتست از قرار دادن اجزای یک متن (کلمات،جملات،پاراگراف ها وامثالهم بر حسب واحدهایی که انتخاب می شوند) در مقولاتی که از پیش تعیین شده اند.(هولستی،1380)

 هویت:

مجموعه خصایص فردی وخصوصیات رفتاری که از روی آن فرد برای خود وبرای دیگران قابل تعریف وشناسایی باشد.

هویت ملی:

(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)

 

 

چکیده

هدف از پژوهش حاضر «تحلیل ماهیت و پیامد کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه به منظور ارائه پیشنهادهایی در طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه» می­باشد. جامعه پژوهش شامل؛ متن کامل نهج­البلاغه، ترجمه مرحوم محمد دشتی و علامه محمدتقی جعفری می­باشد. به واسطه لزوم جامعیت در جامعه پژوهش، متن نهج­البلاغه به طور کامل بررسی شده و نمونه گیری انجام نگرفته­است. با توجه به اینکه در بخش اول پژوهش حاضر به دو زمینه؛1)ماهیت کار و 2)پیامدهای آن، پرداخته شده است و در بخش دوم، ضمن تحلیل کیفی یافته‌های مستخرج از تحلیل نهج‌البلاغه در دو حوزه فوق‌الذکر، مجموعه یافته‌های مذکور در اتحاد و انسجام با یکدیگر قرار گرفته و بر اساس آن سعی شد؛ پیشنهادهایی جهت بهبود اهداف درسی دوره متوسطه ارائه شود، روش پژوهش در بخش اول تحلیل­محتوا و در بخش دوم نیز توصیفی از نوع تبیینی می‌باشد تا بتوان در نهایت به بسط مفهومی موضوع پرداخت. لازم به ذکر است در مرور مبانی نظری و پژوهشی، از روش  تحلیل­اسنادی استفاده شده است هم چنین از دو ابزار شامل؛ فرم فیش­برداری جهت بررسی اسنادی و فرم وارسی دومرحله­ ای باز و بدون پیش سازمان­یافتگی، جهت تحلیل محتوای نهج­البلاغه استفاده گردید. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد؛

1ـ نهج­البلاغه حاوی 168 مصداق مفهومی در باب ماهیت کار است. 2ـ مجموعه مصادیق احصاء شده در خصوص ماهیت کار از منظر امام علی(ع) با عنایت به مفاد موضوعی آن­ها در 34 مؤلفه مستقل، دسته­بندی شد. 3ـ با عنایت به جمع­بندی مصادیق و مؤلفه‌های ماهیتی کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه، مجموع مؤلفه‌های مذکور در سه محور؛ اهداف ماهیتی کار، مناسبات ماهیتی کار و شروط ماهیتی کار، طبقه ­بندی شدند. 4ـ استنباط مفهومی کار از منظر امام علی (ع) مبین آن است که کار؛ «تلاش و کوشش هدفمندی در راه رضای خدا، رسیدن به توشه الهی و تقوا بوده و مستلزم رعایت مناسبات و شرایط خاصی است». 5ـ نهج­البلاغه حاوی 64 مصداق مفهومی در باب پیامدهای کار استخراج است.6ـ مجموعه مصادیق احصاء شده در خصوص پیامد کار از منظر امام علی(ع)، با عنایت به مفاد موضوعی آن­ها در 23 مؤلفه مستقل، دسته­بندی شد. 7ـ در جمع­بندی مصادیق و مؤلفه‌های پیامدی کار از منظر امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، مجموع مؤلفه‌های مذکور در سه محور شاخص؛ منافع مادی دنیوی برای فرد، منافع غیرمادی و اخروی برای فرد و منافع برای عموم مردم، طبقه ­بندی شد. 8ـ استنباط مفهومی پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) مبین آن است که؛ پیامدهای کار فقط به جنبه­ مادی آن خلاصه نشده بلکه بیشترین آثار آن در بعد اخروی و غیرمادی زندگی است. 9- در راستای به‌کارگیری مصادیق، مؤلفه و محورهای ماهیتی و پیامدی کار در طراحی اهداف برنامه ­های درسی دوره متوسطه (به صورت مستقیم یا غیرمستقیم) به منظور تربیت افرادی متعهد و با اخلاق، پیشنهاد می­گردد؛ به مولفه­های کار برای رضای خدا، تقوا در کار، ارزش کار نیک، کار الهی توشه آخرت، توکل به خدا در کار، تناسب کار با شخص، بهره ور بودن کار، عام المنفعه بودن کار، استفاده از تجربیات دیگران در کار، جدیت در کار، مدیریت زمان در کار، پاکدامنی در کار، تقسیم کار، دقت در انجام کار، کار همراه با علم، مداومت در کار، مسئولیت پذیری در کار، دوراندیشی در کار، صبر در کار، استقامت در کار، مشورت در کار، تناسب کار با گفتار، تعصب در کار، تنظیم اندازه کار، نتیجه مداری کار، عدالت در کار، رهبری خردمند در کار، ارزش کار یدی، پرهیز از چندشغلی، پرهیز از بخل در کار، پرهیز از طمع در کار، پرهیز از غفلت و فراموشی در کار، پرهیز از راحت طلبی در کار، پرهیز از غرور و تکبر در کار، پرهیز از ترس در کار در بعد ماهیت کار، همچنین  کار به منظور کسب روزی، کسب سلامتی جسم، رفع حاجات دنیوی، ایمان راسخ، رستگاری آخرت، بهره­مندی دو جهان، پاداش اخروی، بهشت یا دوزخ، محافظت در روز قیامت، ماندگاری نام نیک، ماندگاری عمل نیک، شفاعت در آخرت، آبرو نزد خدا، همسایگی جوار حق، هم­نشینی با پیامبران، دوری از آتش جهنم، رسیدن به جایگاه نیکان، آسایش ابدی، روشنی عاقبت کار، سهم در پایدارسازی دین، کسب منزلت حسب انجام کار و بهره­مندی عمومی، در بعد پیامدی کار توجه شود.

کلیدواژگان: تحلیل محتوا، ماهیت، پیامد، کار، امام علی(ع)، نهج البلاغه، هدف، برنامه درسی، دوره متوسطه.

 فهرست مطالب

عنوان                                                                     صفحه

 

فصل اول: کلیات

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 2

1-1.­­ بیان مسأله …………………………………………………………………………………………………………………………… 4

1-2­. اهمیت و ضرورت پژوهش ……………………………………………………………………………………………………. 8

1-3­. اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………. 8

1-4­. سوال های پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………. 9

1-5­. تعاریف مفهومی و عملیاتی مفاهیم و اصطلاحات …………………………………………………………………… 10

 

فصل دوم: مروری بر ادبیات نظری و پیشینه پژوهش

مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 15

2-1. بخش اول: مفهوم شناسی کار  ……………………………………………………………………………………. 16

2-1-1. ماهیت کار …………………………………………………………………………………………………………………….. 16

2-1-2. حکمت کار کردن ………………………………………………………………………………………………………….. 19

2-1-3. علل کار کردن ……………………………………………………………………………………………………………….. 21

2-1-4. کار در بستر تاریخ ………………………………………………………………………………………………………….. 22

2-1-5. اهمیت کار و تلاش در کلام امام علی (ع) …………………………………………………………………………. 23

2-1-6. نمونه­هایی از کار و تلاش امام علی (ع) ……………………………………………………………………………. 25

2-1-7. مناسبات کار از منظر امام علی (ع) ……………………………………………………………………………………. 27

2-2. بخش دوم: پیامدهای کار در سیره معصومین (ع) …………………………………………………………… 33

2-2-1. آثار دنیوی کار در بعد فردی ……………………………………………………………………………………………. 33

2-2-2. آثار دنیوی کار در بعد اجتماعی ……………………………………………………………………………………….. 36

2-2-3. پیامدهای معنوی کار بر انسان ………………………………………………………………………………………….. 37

2-3. بخش سوم: رابطه کار و تربیت …………………………………………………………………………………… 44

2-3-1. نظریه­ های کار و تربیت …………………………………………………………………………………………………… 44

2-3-2. الگوهای ارتباط میان مدرسه و محیط کار ………………………………………………………………………….. 47

2-3-3. رابطه کار و تربیت از دیدگاه اسلام ………………………………………………………………………………….. 48

2-3-4. ضرورت تحکیم پیوند نظام آموزشی و کار ……………………………………………………………………… 51

2-4. بخش چهارم: هدف در برنامه درسی دوره متوسطه ………………………………………………………… 54

2-4-1. آموزش متوسطه …………………………………………………………………………………………………………….. 54

2-4-2. اهمیت دوره متوسطه ……………………………………………………………………………………………………… 55

2-4-3. هدف در برنامه درسی …………………………………………………………………………………………………….. 56

2-4-4. هدف های کلی آموزش متوسطه در ایران ………………………………………………………………………….. 59

2-5. بخش پنجم: پیشینه پژوهشی ………………………………………………………………………………………. 61

2-5-1. پیشینه داخلی………………………………………………………………………………………………………………….. 61

2-5-2. پیشینه خارجی………………………………………………………………………………………………………………… 66

2-6. جمع بندی و چارچوب نظری …………………………………………………………………………………….. 73

 

فصل سوم: روش پژوهش

3-1. روش پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………. 75

3-2. جامعه پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………… 76

3-3. نمونه پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………. 76

3-4. ابزارهای پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………….. 76

3-5. پایایی و روایی ابزار پژوهش ……………………………………………………………………………………………….. 76

3-6. شیوه تحلیل داده ­ها ……………………………………………………………………………………………………………… 77

فصل چهارم: یافته­ های پژوهش

مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 79

 بررسی سؤال اول پژوهش ………………………………………………………………………………………………………….. 80

بررسی سؤال دوم پژوهش …………………………………………………………………………………………………………. 106

بررسی سؤال سوم پژوهش ………………………………………………………………………………………………………… 120

بررسی سؤال چهارم پژوهش ……………………………………………………………………………………………………… 138

بررسی سؤال پنجم پژوهش ……………………………………………………………………………………………………….. 143

بررسی سؤال ششم پژوهش ………………………………………………………………………………………………………. 153

بررسی سؤال هفتم پژوهش ……………………………………………………………………………………………………….. 159

بررسی سؤال هشتم پژوهش ………………………………………………………………………………………………………. 165

بررسی سؤال نهم پژوهش ……………………………………………………………………………………………………… 169

 فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 176

5-1. نتایج بررسی سؤال­های پژوهش ………………………………………………………………………………………… 177

5-2. بحث و نتیجه گیری کلی …………………………………………………………………………………………………… 193

5-3. پیشنهادهای پژوهش ………………………………………………………………………………………………………… 196

5-3-1. پیشنهادهای عملی جهت کار بست یافته­ های پژوهش ……………………………………………………….. 196

5-3-1. عناوین پیشنهادی برای پژوهش­های آتی …………………………………………………………………………. 198

5-4. محدودیت­های پژوهش ……………………………………………………………………………………………………. 199

 

فهرست منابع و مآخذ

الف) منابع فارسی …………………………………………………………………………………………………………………….. 200

 

ب) منابع عربی ………………………………………………………………………………………………………………………… 205

ج) منابع انگلیسی ……………………………………………………………………………………………………………………. 206

مقدمه

تاریخ کار و تلاش همزاد تاریخ بشری است، انسان از آغاز آفرینش تاکنون همواره با شیوه ­های گوناگون و به مدد ابزارهای قدیم و نوظهور، از جلوه­های حیات در این جهان خاکی بهره گرفته است و با کار و فعالیت نیازهای اساسی خود را برطرف می­سازد. اهمیت کار و تلاش و نقش بارز آن در بنا نهادن جامعه­ای آرمانی، در شمار مسلّمات کتاب و سنّت است. جستجو در متون اسلامی در این زمینه، نشان می­دهد که اسلام در پرداختن به مسائل و مباحث مربوط به کار و فعالیت، از همه مذاهب و مکاتب دیگر پیشی گرفته است. روش دین و رهبران دینی این است که مردم مقصد واقعی کار و تلاش را بیابند تا بدین وسیله به هدف والا نائل گردند، زیرا زندگی سعادتمندانه انسان در سایه کار و تلاش مداوم و سازنده است و عامل اصلی شکل­ گیری تمدن­ها فعالیت دائمی و متعهدانه می­باشد، بدین جهت ضرورت دارد که رهنمودها و آموزه­های پیشوایان دین در این زمینه به منظور استفاده همگان، تدوین و ارائه گردد.

 نهج­البلاغه یکی از منابع معتبر و غنی در اسلام است که گره­گشای مسلمانان در حل بسیاری از مسائل است. امام خمینی (ره) در مورد نهج­البلاغه می­فرمایند: «بعد از قرآن، بزرگ‌ترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی­بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است» (خمینی، 1380: 6)؛ لذا تحلیل آموزه­ها و رهنمودهای موجود در نهج­البلاغه در باب مسائل گوناگون ازجمله؛ کار می ­تواند راهگشای امور باشد.

کار و مسائل مربوط به آن در دوره نوجوانی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. از آنجا که جوانان پرتلاش و قدرتمندند وظیفه دست­اندرکاران نظام تعلیم و تربیت بالاخص در دوره متوسطه این است که به منظور کسب روحیه کار و تلاش، نوجوانان را با چیستی کار مطلوب از منظر اسلام، اخلاقیات کار و پیامدهای ناشی از کار آشنا ساخته و در این راستا از رهنمودهای متقن دین اسلام مدد جویند. استفاده از این آموزه­ها در بیان اهداف برنامه درسی می ­تواند مثمر ثمر ­باشد چون اهداف رکن برنامه درسی می­باشند و تمامی مراحل و عناصر برنامه‌ریزی بر مبنای آن صورت می­گیرد.

این پژوهش تلاشی است برای ترسیم ماهیت و پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه و چگونگی به‌کارگیری این مباحث در طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه. بر این اساس پژوهش حاضر در پی آن است که علاوه بر شناخت ماهیت و پیامد کار، نحوه به‌کارگیری این نتایج را در طراحی اهداف دوره متوسطه مورد بررسی قرار دهد.

1-1. بیان مسأله

بقای جهان بشریت و پیشرفت تمام ملت­ها و تکامل مادی و معنوی، همیشه در پرتو کار و تلاش بوده است و جوامعی که توجه شایانی به این امر نداشته باشند با معضلات انبوه و عمده­ای مواجه می­شوند.

کار می ­تواند به عنوان انجام وظایفی تعریف شود که متضمن صرف کوشش­های فکری و جسمی بوده و با هدف تولید کالاها و خدماتی است که نیازهای انسانی را برآورده می­سازد (گیدنز، 1374: 517). کار دارای نتایج متعددی در ابعاد فردی و جمعی است. در بعد فردی، انسان را از پوچی، سرگردانی، بی­هدفی و بسیاری از ناراحتی­های روانی رها می­ کند و به او نظم و اراده­ای مصمم می­دهد، انسان را کاملاً آماده ساخته و با وجود یکنواختی و بیگانگی، او را شاداب و سرزنده نگاه می­دارد (فیوضات، 1383: 108). در بعد اجتماعی، یک جامعه را به مرزهای توسعه و ترقی نزدیک ساخته و باعث آبادانی و رشد آن سرزمین می‌شود و ابزاری است برای اختراعات و کشفیات و استمرار آن باعث ایجاد تحول در تمدن تکنولوژیک شده است (عصیانی، 1381: 11).

با توجه به فواید و نتایج مثبت کار در اجتماع و روحیه فرد، آموزه‌های اسلام به کار و تلاش اهمیت زیادی می‌دهد. تا جایی که خداوند در قرآن کریم می­فرماید: «لَیسَ لِلاِنسانِ اِلّا ما سَعی: برای انسان چیزی جز حاصل کار و تلاش او نخواهد بود» (نجم/3) و «کُلُّ نَفس بِما کَسَبَت رَهینَه: هرکس در گروه اعمال خویش است» (مدثر/38 ).

با نگرش به تاریخ ادیان الهی و سیره پیامبران و معصومین (علیهم السلام) درمی­یابیم که نه تنها با راهنمایی­ها و زمینه­سازی­های خود، موجب تشویق و هدایت افراد به سوی کار می­شدند بلکه خود نیز عملاً وارد صحنه شده و هم دوش با دیگران کار می­کردند تا بتوانند معیشت و اقتصاد خانواده را تامین کنند و جامعه را به کمال و پویایی برسانند.

وقتی سیره عملی در آثار برجای‌مانده از کار و زندگی حضرت علی (ع) را مرور می­کنیم به آثاری چون بئر علی (چاه علی)، عین علی (چشمه علی) و نخلستان­های خرمایی برمی­خوریم که هر یک به نمونه خود یادبودی مقدس از ایثار و کار طاقت­فرسای آن حضرت است و برای پیروان ایشان، درسی از چگونگی ارزش کار و تقدس آن می­باشد (درودی، 1384: 5).

 در زمینه‏ىِ احترام و بزرگداشت کار و تلاش مفید و سودمند حضرت رسول (ص)، دستى را مى‏بوسد که از کار ورم کرده و پینه بسته است و مى‏فرماید: این دست را خدا و پیامبر خدا دوست دارد (ابن اثیر، 1415: ج 2/ 72). با وجود چنین سخنان گهرباری بود، که حضرت امام خمینی «ره» فرمودند: «در مکتبی که پیغمبرش دست کارگر را می­بوسد نیازی به مکاتب شرق و غرب ندارد» (سیدی، 1385: 114) لذا اسلام مکتبی کلی، جامع، همه‌جانبه و معتدل و حاوی همه­ی طرح­های جزئی و کارآمد در همه موارد است.

از غنی­ترین منابع اسلامی «نهج­البلاغه» می­باشد که بى­تردید پس از قرآن کریم گران‌قدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگى اسلام است. این کتاب پرکننده­ى خلأهاى عمیق فکرى، اجتماعى و سیاسى و پاسخگوى مسائل و مشکلات گوناگون مسلمانان و جوامع بشرى در همه­ى زمان­ها و در تمام مکان­هاست (دلشادتهرانی، 1379: 2). امیرالمؤمنین علی (ع) در طی خطبه­ها، نامه­ها و حکمت­های نهج­البلاغه به صورت مستقیم و غیرمستقیم به طرح مباحث مربوط به کار، آثار کار، آداب کار، اخلاق کار، وجدان کار و… پرداخته­اند. استخراج و ارائه­ دیدگاه ­های قرآن ناطق و آشنا به ترنم وحی، که خود جانشین به حق نبوی و سرآغاز تجلیگاه امامت معصومین است به ما کمک می­ کند تا راه صحیح بندگی و سعادت را بپیماییم و در این وادی سریع‌تر گام نهاده و زودتر به مقصد نائل آییم.

در اندیشه‏ىِ حضرت علی (ع) مى‏توان به صورت استنباطى کار را چنین بیان نمود: «تلاش و کوشش انسان‏ها براى آماده کردن زاد و توشه‏ىِ آخرت در دوران زندگى و در دنیاى مادى». ایشان مى‏فرمایند: «فَعَلَیکُمْ بِالجِدِّ وَ الاْءجْتِهَادِ، وَ التَأَهُّبِ، وَ الاْستعدادِ، وَ التزَوّدِ فِى مَنْزِلِ الزادِ»؛ بر شما باد به تلاش و کوشش، آمادگى و آماده شدن و جمع‌ آوری زاد و توشه‏ىِ آخرت در دوران زندگی (خطبه 230/9). همچنین تقسیم سه گانه مدیریت زندگی به «نیایش و عبادت»، «کار و تلاش» و «تفریح و لذت» در حکمت 390، نشانه‌ای است از این که در فرهنگ علوی کار به عنوان یک پایه از سه پایه زندگی سعادتمند شناخته شده، به عنوان توشه آخرت در کنار نیایش و بندگی تلقی می‌شود.

با استناد به فرمایشات امام علی (ع) کار صیقل دهنده ایمان، عامل وصول به جایگاه امن و مطمئن در آخرت، شکوفا کننده ظرفیت­های وجودی آدمی، موجب عزت و بزرگی، بی­نیازی از مردم، آبادانی و عمران زمین، سازندگی بشر، تکامل عقل، کنترل خشم و برقراری عدالت می‌شود.

به‌کارگیری این مباحث در طراحی اهداف برنامه درسی به خصوص دوره متوسطه از اهمیت دو چندان برخوردار است. این دوره، از لحاظ مبانی فلسفی، زیستی، روانی و اجتماعی دوره مهمی است. دوره­ای که آموزش عمومی را به آموزش عالی پیوند می­دهد و گروه کثیری را برای ورود به جامعه و بازار کار مهیا می­ کند؛ از این رو هر نوع نارسایی و خلل در این دوره مستقیماً بر عملکرد و کیفیت هر دو حلقه آموزش، عمومی و عالی تأثیر بسزایی خواهد داشت (صافی، 1380: 90).

در دوره متوسطه قسمت اعظم استعدادهای خاص نوجوانان و جوانان بروز می­ کند، قدرت یادگیری آنان به حد اعلای خود می­رسد، کنجکاوی آنان جهت معینی می­یابد و مسائل جدید زندگی نظیر انتخاب رشته، انتخاب حرفه و شغل، اداره خانواده و گرایش به مرام و مسلک، ذهن آنان را به خود مشغول می­دارد و به مرحله ادراک ارزش­های اجتماعی، اقتصادی و معنوی می­رسند و نیز جامعه از دانش ­آموزان دوره متوسطه انتظار دارد، بعد از فراغت از تحصیل یا وارد بازار کار شوند یا مسیر شغلی آینده خود را با انتخاب رشته دانشگاهی رقم بزنند.

 در همین راستا از اهداف دوره متوسطه تأمین نیازهای شغلی و حرفه­ای و جهت دادن افراد در مسیرهای خاص می­باشد (ملکی، 1390: 17). رویکردهای جهانی آموزش در دهه‌ های اخیر نیز موید همین مطلب است. به طور نمونه توصیه­نامه‌های اجلاس‌های یونسکو عموماً بر رسالت مؤسسات آموزشی از ابتدایی تا عالی برای آماده‌سازی فرد جهت احراز شغل مناسب تاکید داشته‌اند (به عنوان مثال اجلاس‌‌های 1974 پاریس،1986 ژنو، 1989 ژنو) (یونسکو، 1998: 16).

مرور پژوهش­های انجام شده داخلی نشان می­دهد که؛ صباغیان (1375) در پژوهش خود تحت عنوان «بررسی ایجاد انگیزه کار در قرآن و کلام معصومین» نتیجه می­گیرد که با بهره­ گیری از آیات و روایات و شناخت راه‌های انگیزش و تأمین نیازهای مادی و روحی افراد، می­توان بهره­وری نیروی کار را افزایش داد. عصیانی (1381) در «فرهنگ کار در اسلام» نشان داد که هدف اصلی دین اسلام هدایت انسان­ها به صلاح و فلاح در دنیا و آخرت است و کار و مسائل مربوط به آن نقش مهمی در رستگاری انسان دارد. درودی (1384) در «فرهنگ کار در اسلام» نشان داد که کار موجب کمال و تکامل وجودی انسان و عقل، مردانگی، بزرگی، سعادت و خوشبختی و رحمت است. نظری (1387) در «کار، اشتغال و تولید در نهج البلاغه» اشاره دارد که باید بین سه رویکرد فلسفی، جامعه­شناختی و اقتصادی کار ارتباط منطقی وجود داشته باشد. جمالی زاده (1388) در «جایگاه کار در زندگی انسان» نشان داد که اسلام، تلاش برای امرار معاش و نیز کار در راه تولید برای رفع نیاز خود و دیگران را وظیفه ­ای می­شمارد که موجب قرب خداوند و از عوامل مهم تأمین‌کننده‌ی سعادت در دنیا و آخرت است. مشایخی پور (1390) در «اخلاق کار در نهج­البلاغه» نتیجه می­گیرد که از منظر امام علی (ع)، خدامحوری، امانت­داری، انضباط کاری، شایسته­سالاری، قانون­گرایی، تعهدمداری، استقامت و استمرار و تداوم، نشان­دهنده اصول اخلاق کاری می­باشند.

از سوی دیگر مرور برخی از پژوهش­های خارجی از جمله؛ عبدالسلام (1964) در «العمل فی الاسلام» به بررسی قانون کار و حقوق کارگر در اسلام پرداخته است. شریدن و ویلمر (1994) در «گنجاندن دین و معنویت در برنامه درسی کار اجتماعی» نشان دادند که نگرش مثبت نسبت به دین و معنویت در کار اجتماعی، مهم­ترین پیش ­بینی برای حمایت از گنجاندن چنین محتوایی در برنامه درسی است. المخزنجی (1995) در «اهمیۀ العمل فی الاسلام» نشان داد که کسب درآمد بر طبق دستورات اسلام منجر به حفظ کرامت نفس و سهیم بودن در بی­نیاز کردن جامعه در مسیر رشد و ترقی و تحقق مصالح مردم، می­ شود. شریدن و آموتوـ ون (1999) در «نقش دین و معنویت در آموزش کار و عمل اجتماعی» به این نتیجه رسید که موضع مناسب نسبت به نقش دین و معنویت در کار اجتماعی و بهره‌برداری از مداخلات معنوی گرا با مشتری وجود دارد. پاپ (2003) در «تحول فرهنگ کار» نشان داد که فرهنگ کار موجب تغییر کیفی در محیط کار و محصولات سازمانی می­گردد و بنابراین، توجه به آن موجب تحول در مجموعه سازمان خواهد شد. فریدمن (2005) در «جهان مسطح: تاریخچه­ای از قرن بیست و یکم» معتقد است آموزش اخلاق و فرهنگ کار دستیابی به اهداف عمومی آموزش و پرورش را تسهیل می­ کند. کنزویک (2012) در «کار اجتماعی دانش ­آموزان و ارزش­های کار» نشان داد که ارزش کار در فرایند جامعه‌پذیری و موقعیت نظام ارزشی فرد، نسبتاً باثبات است. همچنین ارزش­ها بخش ذاتی از کار اجتماعی به شمار می­روند و دانش ­آموزان رشته­های حرفه­ای خود را طبق نظام ارزشی خود انتخاب می­ کنند.

با عنایت به مطالب فوق، و هم چنین مرور پژوهش­های داخلی و خارجی؛ تاکنون پژوهش جامعی پیرامون مساله پژوهش حاضر «تحلیل محتوای ماهیت و پیامدهای کار در نهج­البلاغه به منظور ارائه پیشنهادهایی در طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه» انجام نشده است، برخی به نحو محدود به بررسی برخی از ابعاد کار پرداخته­اند، بنابراین جا دارد در پژوهشی مستقل موضوع چیستی و پیامد کار در نهج­البلاغه مورد بررسی قرار گیرد و به منظور کاربرد این مباحث در اهداف برنامه درسی دوره متوسطه پیشنهادهایی ارائه گردد. از این جهت پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این است که؛ ماهیت و پیامدهای کار در نهج­البلاغه کدام­اند؟ و چگونه می­توان این زمینه­ها را در طراحی اهداف برنامه ­های درسی مدارس متوسطه، استفاده نمود؟

 1-2. اهمیت و ضرورت پژوهش

1-2-1. نظری

ـ کمک پژوهش به شناخت و توسعه­ دانش نظری متأثر از کلام معصوم در زمینه؛ ماهیت و پیامدهای کار.

1-2-2. کاربردی

ـ کمک پژوهش به تربیت نیروی انسانی متناسب با فرهنگ اسلامی.

ـ نهادینه کردن فرهنگ کار در بین جوانان با عینیت دادن نتایج پژوهش در طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه توسط برنامه­ ریزان درسی.

ـ شناخت مفاهیم و پیامدهای کار در اندیشه­ های دینی به منظور بسط و توسعه فرهنگ اشتغال کشور مبتنی بر ایدئولوژی اسلامی. 

ـ استفاده از مؤلفه‌های کار مبتنی بر مبانی نظری اسلام، در طراحی اهداف برنامه درسی.

 

1-3. اهداف­ پژوهش

1-3-1. هدف کلی:

شناخت ماهیت و پیامدهای کار در نهج­البلاغه به منظور ارائه پیشنهادهایی در طراحی اهداف برنامه ­های درسی دوره متوسطه

1-3-2. اهداف جزئی:

بخش اول:

تحلیل محتوای متن نهج­البلاغه امام علی (ع)

الف: تحلیل محتوای ماهیت کار در متن نهج­البلاغه امام علی (ع)

1- شناخت مصادیقی از ماهیت کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه.

2- شناخت مؤلفه‌های ماهیت کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه.

3- شناخت محورهای ماهیت کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه.

4- استنتاج عمده­ترین وجوه ماهیت کار از منظر امام علی (ع) بر اساس مجموعه تحلیل محتوای انجام شده.

ب: تحلیل محتوای پیامدهای کار در متن نهج­البلاغه امام علی (ع)

5- شناخت مصادیقی از پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه.

6- شناخت مؤلفه‌های پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه.

7- شناخت محورهای پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه.

8- استنتاج عمده­ترین پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) بر اساس مجموعه تحلیل محتوای انجام شده.

بخش دوم:

تبیین عمده­ترین وجوه مطرح پیشنهادها جهت طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه

9- ارائه پیشنهادهایی در طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه.

 

1-4. سؤال­های پژوهش

بخش اول:

تحلیل محتوای متن نهج­البلاغه امام علی (ع)

الف: تحلیل محتوای ماهیت کار در متن نهج­البلاغه امام علی (ع)

1ـ مصادیقی از ماهیت کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه چه هستند؟

2ـ  مؤلفه‌های ماهیت کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه چه هستند؟

3- محورهای ماهیت کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه چه هستند؟

4- عمده­ترین وجوه ماهیت کار از منظر امام علی (ع) بر اساس مجموعه تحلیل محتوای انجام شده چه هستند؟

ب: تحلیل محتوای پیامدهای کار در متن نهج‌البلاغه امام علی (ع)

5- مصادیقی از پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه چه هستند؟

6- مؤلفه‌های پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه چه هستند؟

7- محورهای پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) در نهج­البلاغه چه هستند؟

8- عمده­ترین پیامدهای کار از منظر امام علی (ع) بر اساس مجموعه تحلیل محتوای انجام شده چه هستند؟

بخش دوم:

 تبیین عمده­ترین وجوه مطرح پیشنهادها جهت طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه

9- بر اساس تحلیل­های انجام شده، عمده­ترین وجوه مطرح پیشنهادها جهت طراحی اهداف برنامه درسی دوره متوسطه چه هستند؟

1-5. تعاریف مفهومی و عملیاتی مفاهیم و اصطلاحات

الف) تعاریف مفهومی

1-5-1. تحلیل محتوا

تکنیکی پژوهشی است که برای استنباط‌هایی بر حسب شناسایی نظام روز و عینی ویژگی­های خاصی در یک متن بکار می­رود؛ و هدف از تحلیل فراهم نمودن شناخت، بینشی نو، تصویر واقعیت و راهنمای عمل است. برلسون – از پیشگامان تحلیل محتوا – این تکنیک را «پژوهشی برای توصیف عینی، سیستماتیک و کمی محتوای آشکار پیام» معرفی می­ کند (کریپندروف، 1378: 25). تجزیه و تحلیل محتوا حداقل باید دارای چهار خصلت زیر باشد: 1ـ عینی بودن 2ـ منظم بودن 3ـ آشکار بودن 4ـ مقداری بودن. تحلیل محتوا، کنکاش علمی در شناخت محتوای پیام­هاست (فرمهینی فراهانی، 1378: 106).

1-5-2. ماهیت

ماهیت یعنی ذات و چیستی یک شیء. ماهیت اشیاء، واقعیت و عینیتی است که در آن سوی حد و مرز دریافت­های فوری و بی­واسطه قرار دارد. ماهیت وجه اساسی، داخلی و نسبتاً ثابت شیء یا مجموع این وجوه و شرایط است. همچنین، عامل اصلی و اساسی تعیین­کننده شیء است و آن را باید طبیعت ژرف و عموماً نهان اشیا و روندها دانست، قوانین عینی همیشه ماهیت روندهای گسترش را تعیین می­ کنند. برای تشخیص ماهیت یک شیء به مقوله­هایی توسل می­جوییم که با مقوله­های ماهیت ارتباط نزدیکی دارند ولی با آن یکی نیستند. در زمینه اجتماعی ماهیت جنبه اساسی روندها را مشخص می­نماید (شایان مهر، 1377: 275).

1-5-3. پیامد

در لغت به معنای «نتیجه و بازده» آمده است و در اصطلاح، به عواقب اجتماعی و بازده حاصل از نتایج برای اجتماع، گفته می­ شود. به عبارتی پیامد، به هرگونه تغییر در محیط که در نتیجه رفتار ارگانیسم پدید می ­آید و یا بالعکس هرگونه تغییر در ارگانیسم که در نتیجه رویدادهای محیطی حاصل می­ شود گفته می­ شود (فرمهینی فراهانی، 1378: 424).

1-5-4. کار

در لغت به معنای «عمل، فعل و کردار انسان» آمده است و در اصطلاح آنچه از شخص صادر می‌گردد و آنچه شخص خود را به آن مشغول می­سازد که الفاظ دیگرش عمل، فعل و شغل است (دهخدا، ج 40، 1336: 107). به طور کلی کار، مجموعه اعمالی است که انسان بر روی ماده با هدفی معطوف به فایده و مصلحت، با کمک مغزش، دست‌هایش، ابزارها و ماشین­ها به انجام می­رساند، این اعمال به نوبه خود بازتابی بر انسان دارند و او را متبدل می­سازند، کار عمل هوشیارانه انسان است بر روی ماده و آن چیزی است که انسان را از حیوان متمایز می­سازد (بیرو، 1380: 451). همچنین کار فعالیتی است که به وسیله آن انسان‌ها از طبیعت بهره می­گیرند و بدین‌سان بقای خود را تأمین می­ کنند (شایان مهر، 1377: 423). بر اساس تعاریف مذکور کار دارای سه خصوصیت است: نخست، کار مبتنی بر فعالیت فکری و بدنی است؛ دوم، از طریق کار، کالایی تولید می­ شود یا خدمتی عرضه می­گردد؛ سوم، در قبال انجام کار، دستمزدی پرداخت می­گردد (توسلی، 1375: 9) .

1-5-5. امام علی (ع)

علی (ع)، امام اول شیعیان و جانشین و وصی و داماد و پسر عم رسول خدا (ص) می­باشد (محمدزاده، 1379: 13). آن بزرگِ بزرگان و آن یگانه نسخه­ی انسان کامل که پس از وجود نازنین محمد مصطفی (ص) نظیر او به عرصه‌ی هستی گام نگذاشته است، تجلیگاه نمونه­ همه­ی امتیازات والای پیشوایان معصوم می­باشد. سخنان وی، بازگوکننده‌ی حقایق قرآن و تفسیر و توجیه‌کننده‌ی آن کتاب آسمانی است، و از زبان شخصی صادر شده است که نفس او تجلیگاه امتیازات همه­ی پیامبران و رسولان الهی بوده و مطابق آیه‌ی شریفه‌ی مباهله حتی با نفس مقدّس حضرت رسول‌الله (ص) اتحادی داشته است (دشتی، 1389: 13).

1-5-6. نهج‌البلاغه

 نام کتاب معروف، مشتمل بر بعضی از خطب و مکاتیب و کلمات قصار امیرالمؤمنین علی­ ابن ابی‌طالب (ع) است که مرحوم سید رضی، آن را فراهم و از مجموع منقولات و مرویات از آن حضرت، زبده­ای آن چنان که مدلول واقعی واژه «نهج البلاغه» بوده باشد برگزیده است. شروح بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی بر آن تدوین گشته است که مرحوم آیت الله امینی محقق معروف صاحب الغدیر شمار آن‌ ها را تا زمان خود به 81 شرح احصاء نموده است (حسینی دشتی، 1385: 841). مطالب این کتاب از جمله شیواترین متون عربی محسوب می‌شود و شامل 241 خطبه و سخن و 79 مکتوب و رساله و 480 حکمت است.

1-5-7. طراحی

طراحی در لغت به معنای اختراع کردن، اندیشیدن یا تنظیم یک نظریه ذهنی، ترسیم، ساختن و آماده کردن پیش­نویس یک نقشه، اختصاص دادن یا به‌کارگیری منابع برای دستیابی به یک هدف، و سرانجام تهیه یک نقشه کاری برای حصول آنچه که از پیش تعیین شده است (لشین و دیگران: 1374).

1-5-8. هدف

هدف در لغت به معنای قصد، غرض و نشانه تیر به‌کاررفته است (معین، 1377: 5108). در اصطلاح به معنای وضع نهایی و مطلوبی است که فرد به صورت آگاهانه آن را مفید تشخیص داده و برای دستیابی به آن، دست به اعمال مناسب می­زند و به تعبیر دیگر نقطه­ای است که همه­ی رفتارهای انسان جهت رسیدن به آن سامان پیداکرده و مقدمه­ای برای تحقق آن شمرده می­ شود؛ به این ترتیب هدف، بیانگر فعل آگاهانه و اختیاری انسان بوده و جهت دهنده اعمال انسان به حساب می­آید، به گونه­ ای که همه­ی رفتارها برای تحقق یافتن آن ساماندهی پیدا می­ کند (حبیبی، 1390: 118).

1-5-9. برنامه درسی

 برنامه درسی به محتوای رسمی و غیررسمی، فرایند محتوا، آموزش­های آشکار و پنهان اطلاق می­گردد که به وسیله آن‌ ها فراگیر تحت هدایت مدرسه دانش لازم را به دست می­آورد، مهارت‌ها را کسب می­ کند و گرایش­ها، قدرشناسی­ها و ارزش­ها را در خود تغییر می­دهد (ملکی، 1388: 32). برنامه درسی یک مدرسه، یا یک کلاس یا یک درس را می­توان مجموعه ­ای از وقایع از قبل پیش ­بینی شده دانست که به قصد دستیابی به نتایج آموزشی، تربیتی، برای یک یا بیش از یک دانش ­آموز در نظر گرفته شده ­اند (آیزنر، 1994؛ به نقل از ملکی، 1388: 28). به اعتقاد سیلور و الکساندر برنامه درسی طرحی برای تدارک مجموعه ­ای از فرصت­های یادگیری برای افراد تحت تعلیم قلمداد می­ شود و به اعتقاد دال، برنامه درسی تمام تجربیاتی است که تحت راهنمایی مدرسه به دانش ­آموزان ارائه می­ شود (فتحی­واجارگاه، 14:1386).

1-5-10. هدف برنامه درسی

هدف در برنامه درسی عبارت است از تغییرات مشخص و پیش‌بینی‌شده‌ای که باید در افکار، نگرش­ها، مهارت ­ها و به طور کلی در کلیه­ رفتار فراگیران حاصل شود (بهارستان، 1384: 392).

1-5-11. دوره متوسطه

 دوره متوسطه دوره­ای است که در آن دانش ­آموزان گروه سنی چهارده تا هفده یا هجده ساله تحصیل می­ کنند و به دلیل تنوع برنامه­ها و تعداد رشته­های تحصیلی، فرصت انتخاب دارند. در گزارش نهایی اجلاس منطقه­ای یونسکو آمده است، دوره متوسطه عبارتست از دوره­ برزخ یا دوره­ انتقالی میان آموزش پایه که عمومی و غیرتخصصی است و آموزش تخصصی­تر در سطح آموزش عالی. شاخه متوسطه نظری بزرگ‌ترین جزء ساختار آموزشی دوره­ متوسطه است و چهار رشته ریاضی، فیزیک، ادبیات و علوم انسانی، علوم تجربی و علوم و معارف اسلامی را در برمی‌گیرد (صافی، 1380: 89). آموزش متوسطه از حلقه­های زنجیر آموزشی است، حلقه­ای که آموزش ابتدایی را به آموزش عالی پیوند می­دهد. مسلم است که وجود هرگونه ضعف در این حلقه می ­تواند تأثیری ناخوشایند بر هر دو حلقه­ی قبل و بعد داشته باشد (موسی پور، 1385: 60).

 ب) تعاریف عملیاتی:

1-5-12. کار

در پژوهش حاضر، کار به معنای کار و عمل مفید در جهت رفع احتیاجات فردی و جمعی برای رضای خدا می­باشد.

1-5-13. ماهیت کار

1-1. مقدمه.. 2

1-2. بیان مسأله.. 4

1-3. اهمیت و ضرورت پژوهش.. 8

1-4. اهداف پژوهش.. 9

1-4-1. هدف اصلی.. 9

1-4-2. اهداف ویژه.. 9

1-5. پرسش‌های پژوهش.. 9

1-6. تعاریف عملیاتی پژوهش.. 10

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه‌پژوهش

2-1. مقدمه.. 12

2-2. مبانی نظری.. 13

2-2-1. آموزش عالی.. 13

2-2-1-1. تعریف آموزش عالی.. 13

2-2-1-2. رسالت آموزش عالی .. 15

2-2-2. دوره­ های تحصیلی .. 16

2-2-3.  برنامه ­ریزی، برنامه ریزی آموزشی و برنامه ­ریزی درسی   16

2-2-4. برنامه­ی درسی.. 18

2-2-5. شایستگی کانونی   .. 20

2-2-5 -1. مفهوم شناسی شایستگی .. 20

2-2-5-2. تاریخچه­ی آموزش مبتنی برشایستگی.. 25

2-2-5-3. انواع شایستگی­ها.. 28

2-2-5-4. آموزش مبتنی بر شایستگی.. 32

2-2-5-5. سطوح شایستگی­ها در تدوین برنامه­ی درسی مبتنی بر شایستگی    36

2-2-5-6. شایستگی­های مورد تأکید در برنامه ­های درسی آموزش عالی   38

2-2-5-7. اهمیت شایستگی­های کانونی .. 39

2-2-6. اهمیت و جایگاه آموزش در رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی    40

2-3. پیشینه پژوهش در خارج و ایران.. 47

2-3-1. پیشینه­ی پژوهش­های شایستگی­های مورد نیاز کتابداران در خارج    48

 2-3-2. پیشینه‌پژوهش وضعیت آموزش شایستگی­های کانونی تخصصی کتابداران در خارج.. 54

2-3-3. پیشینه‌­ی پژوهش­های شایستگی­های مورد نیاز کتابداران در ایران   58

2-3-4. پیشینه‌­ی پژوهش وضعیت آموزش شایستگی­های کانونی تخصصی کتابداران در ایران.. 66

2-3-5. جمع‌بندی پیشینه‌ها.. 72

فصل سوم: روش‌شناسی پژوهشD:UsersfarehDesktopپایان نامه.docx – _Toc379612829

3-1. مقدمه.. 75

3-2. نوع پژوهش.. 75

3-3. روش پژوهش.. 76

3-4. جامعه‌ی پژوهش.. 77

3-5. ابزار گردآوری داده ­های پژوهش.. 78

3-6. روایی پرسشنامه.. 79

3-7. پایایی پرسشنامه.. 81

3-8. روش­های آماری به کار رفته برای تجزیه و تحلیل داده ­های پژوهش   84

3-9. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها.. 84

3-10. محدودیت‌های پژوهش.. 85

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش

4-1. مقدمه.. 87

4-2. بررسی توصیفی جامعه‌ی پژوهش.. 87

4-3. پاسخ به پرسش­های پژوهش.. 90

4-4. یافته­ های جانبی پژوهش.. 118

 

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

5-1. مقدمه.. 122

5-2. بحث و نتیجه گیری در پرسش­های پژوهش.. 123

5-4. پیشنهاد‌های پژوهش.. 142

5-5. پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آتی.. 144

فهرست منابع.. 146

پیوست‌    161

چکیده: هدف از انجام پژوهش حاضر تدوین الگوی شایستگی کانونی در سطح تخصصی و سنجش آن در میان دانشجویان علم اطلاعات و دانش­شناسی بوده که به روش پیمایشی، و سندی – تحلیلی انجام شده است. جامعه­ آماری این پژوهش کلیه­ دانشجویان علم اطلاعات و دانش­شناسی در ترم­های 7،6،5 و 8 دانشگاه­های تهران، شهید چمران، شیراز و فردوسی مشهد در سال 1392-1393 می­باشد. بعد از مرور گسترده متون، الگوی شایستگی کانونی تخصصی دانشجویان، در این پژوهش شامل 11 شایستگی می­باشد. ابزار گردآوری داده ­ها پرسشنامه­ای محقق ساخته بوده که روایی آن از طریق روایی صوری و همچنین از طریق محاسبه­ی ضریب همبستگی هر یک از عامل­ها با نمره­ی کل پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت و پایایی آن به 4 روش آلفای کرونباخ (82/0)، تنصیف اسپیرمن براون (77/0)، تنصیف گاتمن (67/0) و بازآزمایی (82/0) محاسبه شده است. علت استفاده از 4 روش برای تأیید پایایی محقق ساخته بودن پرسشنامه­ پژوهش می­باشد. در نهایت تجزیه و تحلیل داده ­ها روی 143 پرسشنامه­ برگشتی انجام شد. در این پژوهش برای تحلیل داده ­ها از آمار توصیفی (فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و کمترین و بیشترین داده) و برای تعیین معنی داری تفاوت­ها از آمار استنباطی ( آزمون تی، آزمون تحلیل واریانس یک راهه و چند راهه) استفاده شده است. یافته­ های پژوهش حاکی از آن بود که در تمامی موارد دانشجویان نیم سال هشتم نسبت به دانشجویان نیم سال پنجم وضعیت بهتری دارند و اختلاف نین آن­ها معنی دار است. همچنین نتایج آزمون تی اهمیت این تفاوت را تأیید می­ کند. بنابراین آموزش بر ارتقا سطح شایستگی­های کانونی تخصصی طی نیم سال­های مختلف تحصیلی اثر گذار بوده است. بررسی میانگین شایستگی­ها، در دانشجویان دانشگاه­های مورد پژوهش نشان می­دهد که دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد در خدمات اطلاعاتی و الکترونیکی، کاربران و کاربردهای اطلاعات، فراهم آوری و مدیریت مجموعه، فناوری اطلاعات، سواد اطلاعاتی، نیازها و رفتارهای اطلاعاتی و ابعاد شناختی و نظری رشته­علم اطلاعات و دانش­شناسی از سایر دانشگاه­ها بهتر بوده ­اند و میانگین دانشجویان دانشگاه شیراز در سازماندهی و بازیابی اطلاعات، اقتصاد اطلاعات، مدیریت دانش و علم­سنجی و اطلاع­سنجی از سه دانشگاه دیگر بیشتر است. نتایج حاصل از بررسی شایستگی­های کانونی تخصصی دانشگاه­های مختلف نشان می­دهد که از لحاظ حداقل یکی از خرده مقیاس­های شایستگی تخصصی تفاوت معنی داری وجود دارد اما بین سطح شایستگی­ کانونی تخصصی دانشجویان و معدلشان اختلاف معنی داری وجود ندارد. در نهایت طرح برنامه­­ی درسی بر اساس مدل مارپیچ مضاعف و با در نظر گرفتن شایستگی­ها در دو سطح عمومی و تخصصی، به عنوان مبنایی برای برنامه درسی در دوره­ کارشناسی علم اطلاعات و دانش­شناسی پیشنهاد شده است.

1-1. مقدمه

 دوران حاضر برای کسانی که با خدمات علم اطلاعات و دانش­شناسی درگیر هستند، دوران آرامی نیست. ما کتابداران در این زمان که تغییرات اجتماعی بر استفاده­کنندگان و سازمان­های ­مرتبط با علم اطلاعات و دانش­شناسی تأثیرگذار است و در حقیقت رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی­ را دگرگون می­ کند، دچار هیجان و دلهره هستیم. مجبوریم با خلاقیت، تطبیق­پذیری و انعطاف­پذیری مصممانه به این تغییرات واکنش نشان دهیم.

امروزه دیوارهای کتابخانه ­ها و مراکز اطلاع­رسانی برداشته شده، مرزهای اطلاعاتی آن­ها از میان رفته و یا در حال کم رنگ شدن است. محیط اطلاعاتی به مدد فناوری­های نوین گسترش یافته و دسترسی بالقوه­ی انسان به اطلاعات فارغ از محدودیت­های مکانی و زمانی به راحتی امکان پذیر شده است. بنابراین کتابخانه ­های کنونی باید محل تلاقی نیاز­های استفاده­کنندگان و انبوه اطلاعات پایگاه­ها باشند و کتابداران باید خود را برای رویارویی با حجم عظیمی از اطلاعات و طیف وسیعی از نیازها و خواسته ­ها آماده  و با به خدمت گرفتن ابزار­های مناسب و بهبود سازوکارهای اطلاع­ یابی و اطلاع­رسانی، خود به رشد جوامع انسانی کمک کنند (جمالی، 1385، ص 4). برای رسیدن به این منظور و خدمات­رسانی باید نیروی انسانی شاغل در کتابخانه ­ها از لحاظ کمی و کیفی پاسخگوی نیازهای مراجعان باشد و این در شرایط کنونی تنها زمانی به صورت مؤثر اتفاق می­افتد که نظام آموزشی، کتابدارانی متخصص و ماهر برای بهره­رسانی به جامعه­ اطلاعات محور تربیت کند.

با توجه به شرایط جدید و با پذیرفتن این نکته که هنوز هم تولید دانش تخصصی از وظایف دانشگاه است، و به این دلیل که  کتابداران باید بتوانند در دنیای رقابتی امروز حضوری مستمر و حرفه­ای داشته باشند ضروری است که نظام آموزشی به آموزش مبتنی بر شایستگی دانشجویان علم اطلاعات و دانش­شناسی اهتمام ورزد. یکی از ابعاد آموزش مبتنی بر شایستگی این­ است که کتابداران با داشتن شایستگی­های تخصصی اثر بخش، قادر باشند تا نقش حرفه­ای خود را در جامعه و هم­چنین سازمان­های خود بهتر ایفا نمایند.

 با نگاهی به ادبیات رایج در توسعه منابع انسانی اصطلاح مدل یا الگوی شایستگی  برای مشاغل و حرف مختلف به کرات دیده می­ شود. برای مثال، الگوی شایستگی مدیران، الگوی شایستگی پزشکان، الگوی شایستگی مهندسان و در نهایت الگوی شایستگی کتابداران.

ارزیابی مبتنی بر شایستگی­ها برای انتخاب، انتصاب و ارتقا منابع انسانی و همچنین توسعه و برنامه ­ریزی آموزشی نتایج قابل ملاحظه­ای دارد و از آن­جا که نقطه­ی آغاز ارزیابی، شایستگی است؛ دقت و جامعیت در تعریف شایستگی­ها و طراحی مدل شایستگی از مهم­ترین عوامل اعتبار ارزیابی می­باشد.  بنابراین برای کسب اعتبار در الگوی شایستگی مورد نظر برای کتابداران، پژوهش حاضر سعی دارد که از نظریه کوانتومی اطلاعات که نظریه­ای بر گرفته از نظریه فیزیک کوانتوم است برای تدوین الگوی شایستگی­های تخصصی مورد نیاز کارشناسان علم اطلاعات و دانش­شناسی استفاده و در نهایت، الگوی تدوین شده در جامعه مورد نظر سنجش شود.

  یکی از اصول فیزیک کوانتوم، اصل دوگانگی موجی/ ذره­ای است که با بهره گرفتن از آن می­توان چنین برداشتی را برای ذرات اطلاعاتی ارائه نمود. اطلاعات همانند موج/ ذره پدیده­ای دو نقشی است که هم دارای نقش موجی (اطلاعات بالقوه) و هم نقش ذره­ای (اطلاعات بالفعل یا فعال) است. که این اطلاعات هرگاه مورد مشاهده، خواندن و یا اندازه ­گیری قرار نگیرد حالت موج گونه دارد که نه قابل اندازه ­گیری است نه دریافت. هنگامی که اقدام به سنجش، خواندن یا مشاهده­ آن کنیم به حالت ایستا و قابل شناخت و دریافت در می ­آید (حری، 1385، ص 116).

 

1-2. بیان مسئله

کتابخانه ­ها و مراکز اطلاع­رسانی که جلوه­گاه عملکرد نیروی انسانی رشته­­ی علم اطلاعات و دانش­شناسی است با نیروی انسانی شایسته قوام می­یابد و فقدان چنین نیرویی به فروکاهی چنین جلوه­گاهی می­انجامد. منابع و متون خفته را نیروی انسانی، پویایی و حیات می­بخشد و کتابخانه را به کانون برخورد با تعامل اندیشه­ های خاموش و به ظاهر منفعل تبدیل می­ کند محل تربیت و پرورش چنین نیروهایی مراکز آموزشی ذی­ربط است (حری، 1388، ص 5).

همه فلسفه­های آموزش عالی اتفاق نظر دارند که دانشگاه­ها در کنار دروسی که به دانشجو ارائه می­ کنند و با برگزاری آزمون­های متعدد و ارائه نمرات، او را تحصیل کرده محسوب می­ کنند و این هرگز کفایت نیاز جامعه و حتی بنگاه­های صنعتی تجاری را نمی­ کند (آراسته، 1383، ص 91). به نظر می­رسد که این موضوع در آموزش علم اطلاعات و دانش­شناسی نیز به عنوان یک مسأله مورد توجه بوده است به گونه که کوچک و سمیرمی زاده (1383، ص 201) معتقدند که میان انتظارات جامعه و سازمان­ها از کتابداران و توانایی­های عملی آن­ها در انجام وظایف یک متخصص اطلاع­رسانی فاصله قابل توجهی ایجاد شده است.

آموزش رسمی علم اطلاعات و دانش­شناسی از آغاز شکل­ گیری آن در ایران از سال 1345 ه.ش تاکنون با فراز و نشیب­های فراوانی روبرو بوده است. ایستایی برنامه­­ی درسی رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی، هم­خوان نبودن شیوه ­های کنونی بامحیط کار، نبودن رابطه­­ی علمی سازمان یافته بین گروه­های آموزشی از یک طرف و با بازار کار از طرف دیگر، تخصصی نبودن و رویکرد سنتی و غیر روزآمد برنامه­ی درسی از جمله مشکلات نظام آموزشی رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی است که حاصل آن، فارغ التحصیلان بی­انگیزه، بی­مهارت و فاقد نوآوری در حرفه می­باشد (بیگدلی و آبام، 1382، ص 60)

همه مشکلات فوق و البته میل به توسعه علمی و ورود به عرصه ­های جدید علم و دانش از یک سو و هماهنگی با تحولات فناوری از سوی دیگر، سبب شده که در چند دهه اخیر تلاش­ های بسیاری درباره آموزش علم اطلاعات و دانش­شناسی و ضرورت بازنگری و هماهنگ­سازی محتوای رشته با نیاز­های در حال تغییر جامعه­ اطلاعاتی در کشور انجام گیرد، و هریک از پژوهشگران از زوایای گوناگونی به اظهار نظر درباره تغییر نام و محتوای رشته و لزوم حذف یا افزودن برخی از درس­ها به برنامه­ی آموزشی پرداخته­اند (فتاحی، 1379؛ حیدری، 1389، 1390؛ غیوری، 1388).

پیشنهاد­های ارائه شده، نشان­ دهنده لزوم نگاهی جدید به آموزش و محتوای آموزشی رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی است و همان­طور که فرج­پهلو (1390، ص 32) اشاره می­ کند قضاوت در مورد چشم­انداز آینده­ی رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی بدون شناخت عناصر آن و عوامل مؤثر بر آن امکان پذیر نیست. البته خلاء­های موجود در برنامه درسی حوزه­ علم اطلاعات و دانش­شناسی به ارائه­ راه­کارهایی برای بخش­های مغفول مانده در این برنامه ارائه می­دهد، امّا مبتنی بر اصول بنیادین و چارچوب نظام­مند و پویا نیستند. 

آنچه به عنوان مسئله اساسی این پژوهش مطرح است، نبود چارچوب جامعی از معیارها و شاخص ­های مورد نیاز برای ارزیابی دانش­آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی است. اما برای حصول به چنین چارچوبی همان­طور که فتاحی (1379) نیز بر این باور است، مهم­ترین اقدامی که باید پیش از هر نوع برنامه ­ریزی و تصمیم ­گیری در مورد نظام آموزشی صورت گیرد، روشن ساختن زیر بنای نظری و فلسفی آموزش، تدوین اصول و چارچوب فعالیت­های آموزشی بر اساس همین زیر بنای نظری است. از این رو، برنامه ­ریزی­های کلان و خرد آموزشی هم باید بر مبنای اصول نظری انجام گیرد. به طور کلی، هدف از استوار ساختن آموزش بر پایه یک زیر بنای نظری معتبر آن است که نظام آموزشی مدرسان و دانش­آموختگان را قادر می­سازد تا در واکنش به مسائل محیط و جامعه بتوانند مناسب­ترین رویکردها و راه­حل­ها را ارائه دهند و در نهایت به پیشرفت معقولانه جامعه مدد رسانند. با توجه به همه­ی این مسائل و مشکلات، چگونه می­توان الگویی نظام­مند که بر مبنای اصول نظری باشد برای کتابداران طراحی کرد؟

نظریه شایستگی کانونی از جمله نظریه­ های مطرح در زمینه آموزش و آینده نظام آموزشی است که با کمک آن می­توان مبانی و الگو­های نظری آموزشی را که متناسب با حوزه های علم اطلاعات و دانش­شناسی است شناسایی و پیاده­سازی کرد (حیدری1390، ص 73).

الگوی شایستگی مفهوم نسبتاً جدیدی است که بسیاری از انتظارات مورد توجه صاحب­نظران را در خود جای می­دهد. در الگوی شایستگی، شایستگی به دو مقوله­ی عمومی وتخصصی تقسیم
می­شوند. شایستگی­های عمومی به صورت پایه­ای برای تمام افراد جامعه و به خصوص جامعه­ اطلاعاتی و معرفتی لازم و ضروری است و شایستگی­های تخصصی مربوط به یک حوزه­ تخصصی خاص می­باشد. شایستگی­های تخصصی مواردی است که از درون شرح شغل­های مرسوم سازمان­ها قابل استخراج و با دوره­ های آموزشی قابل بهبود می­باشد. در تکمیل الگوی شایستگی کتابداران ناگزیر به شناسایی شایستگی­های تخصصی کتابداران می­باشیم زیرا شایستگی­های عمومی این الگو توسط گرایی تکمیل شده است (گرایی، 1390).

 از آنجایی که برای شناسایی شایستگی­های کانونی تخصصی در هر رشته و حوزه­ تخصصی شناخت ابعاد و چارچوب­های اصلی و فرعی شکل دهنده آن رشته الزامی است. بنابراین در رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی نیز بدون شناخت عناصر رشته و عوامل مؤثر برآن امکان تدوین الگوی مورد نظر محقق نخواهد شد. لاجرم در این پژوهش به رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی بر اساس اصل موج / ذره که یکی از اصول نظریه کوانتومی اطلاعات است نگریسته می­ شود که حاصل آن ایجاد دو نگاه فرایندی و ذره­ای به علم اطلاعات و دانش­شناسی است.

با نگاهی فرایندی (موجی) به فرایند اطلاعات می­توان چنین تفسیر کرد که اطلاعات از تولید تا استفاده چرخه­ای را طی می­ کند که این چرخه همانند ذرات اتمی در حالت موجی قابل سنجش و اندازه ­گیری نمی ­باشد. و از آنجایی که برای ارزیابی شایستگی­های تخصصی کتابداران باید معیاری را در نظر گرفت که قابل اندازه ­گیری باشد می­توان به اطلاعات و چرخه­ای که طی می­ کند با نگاه ذره­ای نگریست بدین گونه که با شناسایی مؤلفه­ های مهم رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی که به نوبه­ی خود چیزی جز اجزاء تشکیل دهندۀ چرخه­ی فوق­الذکر نمی­باشند، قادر به شناسایی چارچوب رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی هستیم که پیامد آن، شناخت شایستگی­های مورد نیاز کتابداران و در نهایت تدوین الگوی مورد نظر است.

 

1-3. اهمیت و ضرورت پژوهش

مروری بر پژوهش­های پیشین نشان می­دهد که کار منسجم و جامعی به منظور تدوین شایستگی­های کانونی کتابداران در سطح تخصصی درقالب یک الگوی منسجم و شناسایی مؤلفه­ های آن در ایران صورت نگرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش می ­تواند در ارزیابی میزان توجه به اولویت­های آموزشی علم اطلاعات و دانش­شناسی در جامعه­ اطلاعاتی و سنجش میزان اثربخشی برنامه­ی درسی علم اطلاعات و دانش­شناسی در پروراندن شایستگی­های کانونی تخصصی میان دانشجویان به کار ­رود.

پژوهش حاضر از دو بعد توسعه­ نظر و نظریه پردازی در علم اطلاعات و دانش­شناسی و دیگری به کار گیری و عمل به یافته­ های آن حائز اهمیت است. که می ­تواند مورد توجه همه دست­اندرکاران آموزش علم اطلاعات و دانش­شناسی قرار گیرد. الگوی شایستگی می ­تواند در حوزه های مختلف نظام آموزشی از جمله مدیریت آموزشی، برنامه ­ریزی درسی، جذب دانشجو و ارزشیابی در سطوح متفاوت آن کاربرد داشته باشد و به عبارت دیگر، کل فرایند طراحی تا ارزیابی یک نظام آموزشی را می­توان بر مبنای الگوی شایستگی پایه­گذاری کرد (فیض و بهادرنژاد، 1389، ص 38).

1-4. اهداف پژوهش

1-4-1. هدف اصلی

هدف اصلی این پژوهش تدوین الگوی شایستگی­های کانونی تخصصی دانشجویان کارشناسی علم اطلاعات و دانش­شناسی و سنجش آن در میان دانشجویان کارشناسی این رشته در دانشگاه­های تهران، شهید چمران اهواز، شیراز و فردوسی مشهد می­باشد.

1-4-2. اهداف ویژه­

1. شناسایی و تدوین الگوی شایستگی­های کانونی تخصصی مورد انتظار، از دانشجویان دوره­ کارشناسی علم اطلاعات و دانش­شناسی.
2. سنجش میزان برخورداری دانشجویان دوره­ کارشناسی علم اطلاعات و دانش­شناسی دانشگاه­های تهران، شهید چمران، شیراز و فردوسی از شایستگی­های کانونی تخصصی مورد انتظار.
3. مقایسه­ بین شایستگی­های کانونی تخصصی دانشجویان دوره­ کارشناسی دانشگاه­های تهران، شهید چمران، شیراز و فردوسی و نمره معدل آن ها.

1-5. پرسش­های  پژوهش

1. الگوی شایستگی­های کانونی تخصصی مورد انتظار از دانشجویان دوره­ کارشناسی علم اطلاعات و دانش­شناسی کدام است؟
2. میزان برخورداری دانشجویان دوره­ کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه­های تهران، شهید چمران، شیراز و فردوسی از شایستگی­های کانونی تخصصی مورد انتظار تا چه حد است؟
3. سطح شایستگی­های کانونی تخصصی دانشجویان دوره­ کارشناسی دانشگاه­های تهران، شهید چمران، شیراز و فردوسی مشهد و نمره معدل آن ها، در مقایسه با هم چگونه­ است؟

6-1.تعاریف عملیاتی پژوهش

شایستگی کانونی تخصصی: شایستگی کانونی تخصصی دانشجویان دوره­ کارشناسی علم اطلاعات و دانش­شناسی دانشگاه­های تهران، شهید چمران اهواز، شیراز و فردوسی مشهد، عبارت از مهارت­ های علمی و فنی ویژه­ی کتابداران است که به منظور عملکرد  موفقیت­آمیز در شغل مشخص شان باید از طریق آموزش در طول دوران تحصیل به آنها آموخته شود.