۲-… وَ تَرَی الْفُلْکَ فِیه مَوَاخِرَ لِتَبتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ و لَعَلَّکُمْ تَشکُرُونْ(فاطر ، آیه ۱۲).

… کشتی‌ها را در آن ‍] دریا ] می‌بینی که امواج را می‌شکافند تا از فضل او (روزی) طلبید و شاید که سپاس گزار باشید.

– ( نکته ) بهره گیری از ماهی و استخراج مواد زینتی و کشتیرانی، برکاتی است که با تلاش انسان همراه است و گرنه برکات دریا بسیار است.

۳- فَاذا قُضِیَتِ الصَّلوهُ فَنْتَشِروا فی الاَرضِ وَ ابْتَغوا مِنْ فَضلِ اللَّهِ و اذکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون(جمعه ، آیه ۱۰).

و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که شما رستگار گردید.

مراد از انتشار در ارض، متفرق شدن مردم از مسجد به بیرون و مشغول شدن در کارهای روزانه برای به دست آوردن فضل خدا، یعنی رزق و روزی است. و اگر در میان همه‌ی کارهای روزانه بخصوص طلب رزق را نام برده برای این بوده است که در مقابل ترک بیع در آیه‌ی قبلی واقع شود، لکن از آن جائی که در آیه قبلی گفته شده منظور از ترک بیع همه‌ی کارهایی است که آدمی را از نماز باز می‌دارد، لاجرم باید بگوییم منظور از طلب رزق هم، همه‌ی کارهایی است که عطیه‌ی خدای تعالی را در بردارد.( طباطبائی، تفسیر المیزان،ج۱۹، ص ۵۵۳ ).

خداوند در این آیات و آیات مشابه انسان را امر به فعالیت و کسب و کار نموده تا ازاین طریق به فضل و روزی  دست یابد و امرار معاش نماید.

 

۲-۱-۳- کار و اشتغال از دیدگاه روایات

 

در بررسی روایات، به دسته‌ای از روایات بر می‌خوریم که دلالت می‌کنند  بر ترغیب و تشویق و کسب روزی حلال و معیشت خانواده و تلاش در این گونه موارد مورد ستایش و در خور اجر و پاداش محسوب شده است. در اینجا به ذکر چند نمونه از این روایات می‌پردازیم :

۱- احمد بن محمد، عن ابن فضّال، عن داود بن سرحان قال:

« رأیتُ اباعبدالله(ع) یکیل تمراً بیده، فقلت: جلعت فداک لو امرت بعض ولدک او بعض موالیک فکیفک، فقال: یا داود انه لایصلح المرء الا ّبثلاثهٍ: التفقه فی الدّین، الصبر علی النائبه و حسن التقدیر فی المیعشه »( الکینی ، الفروع من الکافی ، ۱۴۰۱ق ، ج ۵ ، ص ۸۷). (احمد بن محمد از ابن فضال از داود بن سرحان روایت می‌کند: امام صادق(ع) را دیدم که با دست مبارک خود خرما وزن می‌کرد، پس به ایشان گفتم: فدایت شوم اگر از فرزندان یا غلامان این کار را می‌خواستید، کفایت می‌کرد. حضرت فرمود:‌ای داود بدان که انسان صالح نشود مگر به سه چیز: دانایی در احکام و دستورات دین، پایداری در مصیبت و حد نگهداری در امر معیشت.)

۲- روی عن الفَضْل بن ابی قُرَّه قال: و دَخَلْنا علی ابی عبدالله (علیه السلام) و هو یعمل فی حائطٍ لَهُ، فقلنا الله فداک دَعنا نَعَمل لک او یَعْمَلْهُ الْعاملان، قال: دعونی فانّی أَشتَهی أَنْ یُرانی الله عَزَّو جَلَّ أَعَملُ بِیَدی و أَطْلُبُ الْحَلال فی أَذی نَفسی (قمی ، من لا یحضر الفقیه ، ۱۳۶۸، جزء ۴ ، ص۲۱۵).

از فضل بن ابی قره روایت شده است که: برامام صادق (ع) وارد شدیم در حالی که در باغچه‌ی خود مشغول فعالیت بود عرض کردیم فدایت شویم بگذارید ما برای شما آن‌جام دهیم و یا غلامان آن‌جام دهند، فرمود: نه مرا به حال خود بگذارید چون دوست دارم خدواند مرا چنین ببیند که با دست خویش کارکنم و روزی حلال را با زحمت به دست آورم.

۳- رسول خدا(ص) می‌فرماید: کسی که روزی خود را با کار و تلاش تهیّه کند، در قیامت در شمار انبیاء قرار می‌گیرد و ثواب آنان را دریافت می‌کند.( طبرسی ، مستدرک الوسائل ، ۱۴۰۹ ق ، ج ۲، حدیث ۸).

۴- این شعر زیبا از امام علی (ع) ارزش کار و استفاده از دسترنج  خود و ننگ و ذلت درخواست از دیگران را می‌رساند:

یَقولُ الناسُ لی فِی الْکَسْبِ عارٌ        فَانَّ العَارَ فی ذُلّ السُؤال (مطهری ، تعلیم و تربیت در اسلام ، ص۴۲۴)

برخی به من می‌گویند: کسب و کار برای تو ننگ است، اما ننگ و عار در ذلت و خواری درخواست از دیگران است.

کسب روزی حلال و تلاش در امر معیشت آن قدر با ارزش بوده و هست که پیشوایان دینی ما خودشان شخصاً به این امر مهم می‌پرداختند و با اینکه می‌توانستند از دیگران بخواهند تا این کارها را برایشان آن‌جام دهند، ولی هرگز چنین نمی کردند.

آنچه مسلم است، این است که، در شریعت مقدس ما نفقه‌ی خانواده بر عهده مرد واز وظایف اوست، لذا زن در این رابطه مسئولیتی ندارد ولی اگر تحت شرایطی خاص مرد تنواند از عهده‌ی مسئولیت برآید، آن وقت زن باید به او کمک و یاری رساند و با تشریک مساعی یکدیگر خانواده را  اداره نمایند.

مثلاً اگر در اثر اتفاقی مرد دچار نقص عضو و معلولیت گردد، به نحوی که دیگر از کار کردن عاجز باشد و یا اینکه خانواده در اثر حادثه‌ای نان آور خود را از دست بدهد، زن می تواند فراتر از وظایف خود به اقتصاد و معیشت خانواده کمک کند. در مواردی هم ممکن است که خانواده نیازی به نفقه زن نداشته باشد، اما زن دارای تخصص و یا مهارتی باشد که جامعه به او نیاز دارد و او فقط با کارکردن می‌تواند این مهارت خویش را به منصه‌ی ظهوربرساند در این گونه موارد با وجود شرایط لازم و سازگار بودن کار با مصالح خانوادگی زن می‌تواند کار کند و به رفع نیاز جامعه خود همت گمارد.

همسرداری و مدیریت خانه آنقدر مهم است که پیامبر (ص) آن را به عنوان جهاد زن خوانده و فرموده است: « جهادُ الْمَرئَهِ حُسْنُ التَّبَعُّلْ»  ( جهاد زن، خوب شوهر داری کردن است.)( حر العاملی ، وسائل الشیعه ، ج ۱۴ ، ۱۶۲).

« اسماءدختر یزید، که از زنان انصار بود به خدمت پیامبر(ص) رسید و عرض کرد پدر و مادرم به فدایت ! من فرستاده‌ی زنان به سوی شما هستم، جانم به فدای شما بدان که هیچ زنی در شرق و غرب نیست که این آمدن را بشنود مگر اینکه هم عقیده من است خداوند تو را به حق به سوی مردان و زنان مبعوث کرد و ما به تو و پروردگارت که تو را فرستاد ایمان آورده ایم و ما گروه زنان محدود و نشسته درخانه‌ی شما هستیم و وسیله‌ی آن‌جام خواسته‌های شمائیم و بار فرزندانتان را به دوش می‌کشیم. و شما جماعت مردان با نمازجمعه و جماعت و عیادت مریض‌ها و از همه برتر جهاد در راه خدا، بر ما برتری داده شده اید، از طرف دیگر، یکی از شماها به سفر حج یا عمره می‌رود، یا برای حفظ مرزها خارج می‌شود، ما اموالتان را برایتان نگهداری می‌کنیم و لباسهایتان را می بافیم و اولادتان را تربیت می‌کنیم. پس ‌ای رسول خدا از نظر اجر و پاداش چه مشارکتی با شما داریم؟ پیامبر (ص) رو به اصحابش نمود و فرمود: آیا تاکنون هیچ گفتاری بهتر از پرسش این بانو درباره‌ی امر دینش شنیده اید؟ عرض کردند:‌ ای رسول خدا ما گمان نمی کردیم زنی به چنین چیزی دست یابد، پس از آن پیامبر(ص) به آن زن فرمود:‌ای زن بازگرد و به سایر زنان اعلام کن که خوش رفتاری یکی از شماها با شوهرش و جویای رضایت وموفقیت او، با همه‌ی آن فضایل و اعمال مردان برابری می‌کند، پس آن زن برگشت درحالیکه از خوشحالی و بشارت تهلیل و تکبیر بر زبان داشت.( طباطبائی ، تفسیر المیزان ، ج ۴ ، ص ۵۵۴).

در روایتی دیگر نیز از آن حضرت نقل شده است که، « ام سلمه خدمت پیامبر(ص) رسید و عرض کرد: همه افتخارات نصیب مردان شده، زنان بیچاره چه سهمی از این افتخارات دارند: پیامبر(ص) فرمود: آری ( زنان هم افتخارات فراوانی دارند ) هنگامی که زن باردار می‌شود در تمام مدت حمل به منزله روزه دار و شب زنده دار و مجاهد در راه خدا با جان و مال است، و هنگامی که وضع حمل می‌کند آنقدر خدا به او پاداش می‌دهد که هیچ کس حد آن را از عظمت نمی داند، و هنگامی که فرزندش را شیر می‌دهد در برابر هر مکیدنی از سوی کودک، خداوند پاداش آزاد کردن برده‌ای از فرزندان اسماعیل را به او می‌دهد و هنگامی که دوران شیرخوارگی کودک تمام شد یکی از فرشتگان بزرگوار خدا به پهلوی او می‌زند و می‌گوید: برنامه‌ی اعمال خود را از نوع آغاز کن چرا که خداوند همه‌ی گناهان تو را بخشیده.» (قمی، من لا یحضر الفقیه، ۱۳۶۸).

نتیجه: مقام و مسئولیت زن در حفاظت از کیان خانواده بسیار مهم است زیرا خانواده ستون و پایه زندگی بشری است که با اصلاح آن جامعه اصلاح می‌گردد و با فاسد شدن آن جامعه به فساد کشیده می‌شود. بنابراین خطراتی که خانواده با آن مواجه است فراوانند و مقابله با آن‌ها نیاز به آگاهی و علاقه زن به خانواده دارد به هر حال زن در خانواده می‌تواند کشتی خانواده را به سوی ساحل امن و آرامش سوق دهد.

ب- تربیت فرزند :

نقش زن به عنوان مادر در تربیت فرزند و اهمیت آن بسیار روشن است. کار مادر انسان سازی است و این خود مهم تر از هر وظیفه، مقام و موقعیت اجتماعی است و باید برای زنان در درجه اول اهمیت قرار گیرد.

در روایتی از پیغمبر گرامی اسلام وارد شده که   «الْجَنَّهُ تَحْتَ اَقدامِ الاُمَّهات »( طبرسی ، مستدرک الوسائل ،۱۴۰۸ق ، ج ۱۵ ، ص ۱۸۰) ( بهشت زیر پای مادران است) و در عبارتی دیگر از آن حضرت چنین آمده است « تَحْتَ اقدامِ الْاُمهاتِ روضهُ مِنْ ریاضِ الْجَنَّه »( همان ، ص ۱۸۱) زیر پای مادران باغی از باغهای بهشت است.

می توان گفت که زنان نقش اساسی و کلیدی در سعادت و خوشبختی یا شقاوت و بدبختی فرزندان خود دارند و شاید بتوان گفت مراد از این حدیث شریف که پیامبر(ص) می‌فرماید:« الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطنِ اُمَّهِ والسَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فی بَطنِ اُمَّهِ » (مجلسی ، بحار الانوار، ۱۳۷۴ش ، ج ۵ ص ۹) آن است که خوشبختی و بدبختی انسان از زمان استقرار در رحم مادر و با تأثیر پذیری از مادر رقم می‌خورد.

امام خمینی (ره) در تأثیر و نقش مادر درتربیت فرزند فرمایشات بسیار ارزشمندی دارد از جمله: برای خانمها یک مطلب بالاتر است، و آن مطلب، تربیت اولاد است. شما گمان نکنید که اینها که همیشه از مادر بودن و از اولاد داشتن و از تربیت اولاد داشتن، اینها تکذیب می‌کنند و مطلب را یک مطلب خیلی سستی می‌گیرند و مطلب را یک مطلب بسیار پایینی می‌گیرنند اینها غرض صحیح دارند.

اینها می‌خواهند از این دامن که بچه خوب می‌خواهد در آن تربیت بشود، بچه‌ها را از این دامن‌ها دور کنند. بچه‌ها را از همان اول به پرورشگاه‌ها بفرستند، زیر دست دیگران، زیر دست اجانب بچّه‌ها را تربیت کنند، آنها می‌خواهند انسان درست نشود. دامن‌های شما دامن هایی است که انسان درست می‌کند.

اینها می‌خواهند بچّه‌های شما را از اینجا نگذارند با شما باشند و نگذارند انسان درست بشود. بچّه هایی که از دامن مادر جدا شده اند و به پرورشگاه‌ها رفته اند اینها چون پیش اجنبی هستند ومحبت مادر ندیده اند، عقده پیدا می‌کنند. این عقده‌ها منشأ همه‌ی مفاسدی است، یا اکثر مفاسدی است، که در بشر حاصل می‌شود. (خمینی ، صحیفه نور ، ج۹ ، ص۲۹۳).

دامن مادر بزرگترین مدرسه‌ای است که بچّه در آن تربیت می‌شود. آنچه که بچه از مادر می‌شنود غیر از آن چیزی است که از معلم می‌شنود. بچه از مادر بهتر می‌شنود تا از معلم. در دامن مادر بهتر تربیت می‌شود تا در جوار پدر، تا در جوار معلم.

 

کیفیت زندگی

کلمه کیفیت از لغت لاتین به معنی چیزی و چه (Qual) استخراج شده است. نخستین تلاش برای کیفیت زندگی در سال ۱۹۴۸ توسط سازمان بهداشت جهانی صورت گرفت که سلامتی را نه فقط فقدان بیماری، بلکه وجود سلامتی و رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی دانست (آزاد، ۱۳۸۸).

کیفیت زندگی مفهومی است بسیار انتزاعی که نمی‌توان برای آن تعریف جامعی ارائه داد و بطور کلی تعریف مفهومی آن چندان ساده نیست ولی بر حسب نیاز می‌توان برای آن تعاریف عملیاتی ارائه کرد (نیلفروشان و همکاران، ۱۳۸۵). با این حال دونالد کیفیت زندگی را اصطلاحی توصیفی عنوان می‌کند که به سلامت و ارتقاء عاطفی، اجتماعی و جسمی افراد و توانایی آنها برای انجام وظایف روزمره اشاره دارد (دونالد[۱۹]، ۲۰۰۱). کیفیت زندگی، مجموعه ای از رفاه جسمانی، روانی و اجتماعی است که توسط شخص یا گروه اشخاص درک می‌شود. مانند شادی، رضایت و افتخار، به نحوی که بهترین مفهوم آن احساس خشنودی است که به هر علتی فرد از زندگی خود دارد (پارک، ۲۰۱۱).

کیفیت زندگی از بنیادی‌ترین مفاهیم مطرح در روانشناسی مثبت‌نگر است (اسکالاک[۲۰] و همکاران، ۲۰۰۲). سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۰۰ این مفهوم را به این صورت تعریف کرده است: کیفیت زندگی درک افراد از موقعیت خود در زندگی از نظر فرهنگ، سیستم ارزشی که در آن زندگی می‌کنند، اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت‌هایشان است؛ پس، کاملاً فردی است و برای دیگران قابل مشاهده نیست و بر درک افراد از جنبه‌های مختلف زندگی‌شان استوار است. کیفیت زندگی درجه‌ی احساس اشخاص از توانایی‌هایشان در مورد کارکردهای جسمی، عاطفی و اجتماعی است (به نقل از نادری و همکاران، ۱۳۹۰).

کیفیت زندگی مفاهیم عمده ای را که موجب رضایت کلی از زندگی می‌شود در بر می‌گیرد. این مفاهیم شامل سلامتی، مسکن مناسب، اشتغال، امنیت شخصی و خانوادگی، آموزش و اوقات فراغت می‌باشد (به نقل از جواهری و همکاران، ۱۳۸۹).

برخی از محققان کیفیت زندگی را با رویکرد عینی تعریف کرده اند و موارد آشکار و مرتبط با معیارهای زندگی از جمله سلامت جسمانی، شرایط شخصی (ثروت، شرایط زندگی و…)، ارتباطات اجتماعی، اقدامات شغلی یا دیگر عوامل اجتماعی و اقتصادی را با کیفیت زندگی معادل دانسته‌اند. در مقابل این رویکرد، رویکرد ذهنی وجود دارد که کیفیت زندگی را مترادف با شادی یا رضایت فرد درنظر می‌گیرد و بر عوامل شناختی در ارزیابی کیفیت زندگی تاکید دارد (لیو[۲۱]، ۲۰۰۶).

بین دو رویکرد عینی و ذهنی، رویکرد جدیدی به نام رویکرد کل نگر وجود دارد که نظریه‌پردازان آن معتقد هستند کیفیت زندگی همانند خود زندگی، مفهومی پیچیده و چند بعدی است و در بررسی آن هر دو مؤلفه عینی و ذهنی را در نظر می‌گیرند (مالکینا- پیخ [۲۲]و پیخ[۲۳]، ۲۰۰۸). در حال حاضر کیفیت زندگی یکی از نگرانی‌های عمده سیاستمداران و متخصصان علم پیشگیری است و به عنوان شاخصی برای اندازه‌گیری وضعیت سلامت در تحقیقات شناخته شده و به کار می‌رود. به دلیل اهمیتی که مفهوم کیفیت زندگی پیدا کرده است، سازمان جهانی بهداشت یکی از اهداف عمده خود را تا سال ۲۰۱۰ افزایش کیفیت زندگی ذکر می‌کند (گروه کیفیت زندگی سازمان جهانی بهداشت، ۱۹۹۴).

کیفیت زندگی به تامین سلامتی و شادکامی در افراد و بهره مندی آن‌ها از یک زندگی سالم کمک می‌کند.کیفیت زندگی، مفهومی است که در سه دهه گذشته تلاش‌های زیادی برای تعریف و اندازه‌گیری عینی آن انجام شده است (هاگرتی[۲۴] و همکاران، ۲۰۰۱). اما با وجود پژوهش‌های گسترده‌ای که در زمینه کیفیت زندگی انجام شده است اما هنوز تعریف واحد و مورد توافق همگان درباره کیفیت زندگی ارائه نشده است.

 

جدول ۲-۱: قسمتی از الگوی سیستمی کیفیت زندگی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

درون داد	واسطه	برون داد
شخصیت	ازدواج و کودک	خانواده و دوستان
خدمات آموزشی	سطوح آموزش	بهزیستی عاطفی
سرمایه	مصرف	بهزیستی مادی
خدمات بهداشتی	سلامت شخص	سلامتی
آزادی	انتخاب شغل	کار و بهره وری

                       

جدول ۲-۱ الگوی سیستمی کیفیت زندگی بر اساس رویکرد‌ هاگرتی (۲۰۰۱)، را نشان می‌دهد که در آن درون دادهای سیاست‌های عمومی، با پیامد‌های کیفیت زندگی ربط پیدا می‌کند. در این الگو، کیفیت زندگی در سطح کلان تر و به صورت نظام دار بررسی شده و دارای پنج شاخه شامل روابط خانواده و دوستان، بهزیستی عاطفی و مادی، سلامت جسمی و کار و بهره‌وری است. این قواعد بازی خانوادگی و سیاست عمومی (واسطه) است که، کیفیت زندگی (برون داد) را تعریف و حفظ می‌کند نه درون دادهای فردی (به نقل از صافی و همکاران، ۱۳۹۰). 

کیفیت زندگی در سطح فردی به جهان بینی فرد و نگاه او به زندگی بستگی دارد. همه‌ی بحث کیفیت زندگی سرانجام به فرد بر می‌گردد، این فرد است که باید احساس کند همه‌ی تلاش‌هایی که در سطح جهانی و ملی و محلی صورت می‌گیرد، زندگی او را بهبود می‌بخشد (خوارزمی، ۱۳۸۲).

 

ویژگی‌های کیفیت زندگی

این ویژگی‌ها عبارتند از: چند بعدی بودن، ذهنی بودن و پویا بودن.

• چند بعدی بودن : متخصصان معتقدند کیفیت زندگی موضوعی چند بعدی است و توافق دارند که مفهوم کیفیت زندگی همواره ۴ بعد جسمی، روانی، اجتماعی و روحی را در بر می‌گیرد.
• ذهنی بودن: کیفیت زندگی را باید بیشتر به صورت یک مفهوم ذهنی به کار برد. ارزیابی فرد از سلامت و خوب بودنش عامل کلیدی در مطالعه کیفیت زندگی می‌باشد. قضاوت فرد در مورد بیماری، درمان و سلامتی خود اهمیت بیشتری نسبت به ارزیابی عینی از سلامتی دارد. به عنوان مثال ممکن است فردی از یک یا چند بیماری مزمن رنج ببرد ولی خودش را سالم بداند در صورتی که فرد دیگری با وجود آنکه هیچ نشان عینی از بیماری ندارد خود را بیمار می‌پندارد. عامل اصلی تعیین کننده کیفیت زندگی عبارتست از تفاوت درک شده بین آنچه هست و آنچه از دیدگاه فرد باید باشد.
• پویا بودن: پویایی کیفیت زندگی به این معناست که با گذشت زمان تغییر می کند و به تغییرات فرد و محیط او بستگی دارد. این مشخصه در یک رابطه طولی قابل مشاهده است.

بنابراین عوامل تعیین کننده کیفیت زندگی در سه طبقه قرار دارند :

• مشخصات فردی شامل متغیرهای جمعیت شناختی
• شاخص‌های عینی کیفیت زندگی که شرایط محیطی هستند و بر متغیرهای مربوط به کیفیت زندگی تاثیر می‌گذارند. این شاخص‌ها عبارتند از وضعیت اقتصادی، اجتماعی سیاسی، فرهنگی، محیطی و شرایط و امکانات زندگی
• شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی که با مفاهیمی نظیر احساس رضایت مندی از زندگی، رفاه و آسایش جسمی و روانی و شادکامی توصیف می شود (ریبریو، ۲۰۰۴؛ به نقل از مهدی‌زاده، ۱۳۹۱).

 

ابعاد و جنبه‌های کیفیت زندگی

از نظر سازمان جهانی بهداشت (WHO) ابعاد و جنبه‌های تشکیل دهنده کیفیت زندگی از این قرار هستند (به نقل از مشیریان فراحی، ۱۳۹۳):

 

جدول ۲-۲ : ابعاد و جنبه‌های تشکیل‌دهنده کیفیت زندگی ارائه شده توسط سازمان جهانی بهداشت

 

 

 

 

 

 

 

 

ابعاد	جنبه‌ها
سلامت جسمی	سلامت عمومی، درد و ناراحتی، انرژی و خستگی،  فعالیت جنسی، خواب و استراحت
روان شناختی	هیجانات مثبت و منفی، عملکرد حسی، یادگیری، حافظه و تمرکز حواس، عزت نفس، تصویر بدن
سطح استقلال	فعالیت روزمره زندگی، وابستگی به مواد   (داروئی و غیر داروئی)، تحرک و ظرفیت ارتباط
ارتباطات اجتماعی	ارتباطات صمیمی و هیجانی، حمایت‌های اجتماعی، فعالیت‌ها به  عنوان حامی
محیطی و حمایتی	ایمنی و امنیت فیزیکی، محیط خانه، رضایت کاری، منابع مالی، مراقبت‌های بهداشتی و اجتماعی
دسترسی و کیفیت	فرصت‌هایی برای کسب اطلاعات و مهارت‌های جدید، مشارکت و داشتن فرصت‌هایی برای فعالیت‌های تفریحی سرگرم کننده،  حمل و نقل
بعد معنوی	معنویت، مذهب و عقاید شخصی

اولین افکاری که در یک موقعیت تجربه می‌کنیم، افکار خودآیند نامیده می‌شود. این افکار چنان سریع اتفاق می‌افتند که “خودآیند” به نظر می‌رسند. آنها قبل از اینکه بتوانیم خودمان را “بیابیم” رخ می‌دهند و نشان دهنده‌ی شیوه‌ی عادتی ما در پاسخ به شرایط پر استرس می‌باشند. از آنجا که این افکار بسیار سریع رخ می‌دهند به نظر می‌رسد که پاسخ‌های هیجانی ما بدون اساس و به طور ناگهانی به وجود می‌آیند. مشکل این است که این افکار اغلب منفی هستند و از لحاظ صحت و دقت متفاوتند. از آنجایی که این افکار همیشه صحیح نیستند، ممکن است پریشانی غیر ضروری برای ما ایجاد کنند. زمانی که تفسیر ما از وقایع، افراطی یا نادرست است به این افکار، “تحریفات شناختی” می‌گوییم (آنتونی و همکاران، ۲۰۰۷؛ به نقل از آل محمد و همکاران، ۱۳۸۸). افکار منفی، بخشی از زندگی و جزیی از آن شده است به همین علت افکار منفی را افکار اتوماتیک یا افکار خودآیند منفی نامیده‌اند، زیرا بدون اراده‌ی فرد، خود به خود و بدون اینکه خواسته شوند در ذهن فرد جاری می‌شود و فرد کمترین شک به حقانیت و وجود خارجی دانستن‌شان ندارد (قراچه داغی، ۱۳۸۳؛ به نقل از عبدی زرین و همکاران، ۱۳۸۷).

افکار خودکار منفی کیفیتی ذهنی است که بر توانایی شخص در برخورد با تجربه‌های زندگی اثر گذاشته، هماهنگی را بی جهت مخدوش می‌سازد و واکنش‌های بی‌تناسب و دردناک تولید می‌کند (بک و همکاران، ۱۹۷۹).

افکار خودآیند منفی، افکار غیر ارادی مختص موقعیت هستند که در مواقع استرس یا تنش هیجانی به ذهن فرد هجوم می‌آوردند. این افکار معمولا در حاشیه‌ی هوشیاری یا دقیقا بیرون از آن قرار دارند و مراجع می‌تواند با پرسیدن سوال اساسی شناخت درمانی: (چه چیزی در ذهن من می‌گذرد؟) نسبتاً راحت آنها را به سطح هوشیاری بیاورد (بک[۱]، ۱۹۹۵؛ به نقل از محمدی و همکاران، ۱۳۹۱).

افکار خودآیند منفی سطحی‌ترین لایه شناخت‌ها هستند این افکار آشکارترین و قابل دسترس‌ترین سطح شناخت را تشکیل می‌دهند (بک و وشیار، ۲۰۰۲؛ کلارک، بک، الفورد، ۱۹۹۹؛ بک، راش، شاو و امری، ۱۹۷۹؛ بک، ۱۹۹۵؛ به نقل از موتابی و فتی، ۱۳۹۰). هرچند در اختلالات روانی، افکار خودآیند منفی افزایش یافته و بسیار بارز می‌شوند؛ ولی افرادی نیز که دچار اختلال نیستند وجود این افکار را گزارش می‌کنند. به عبارت دیگر افکار خودآیند منفی در تمام افراد اعم از بیمار یا غیربیمار، وجود دارد. ولی این افکار در افراد دچار اختلالات روانی  و افرادی که دچار این اختلالات نیستند تفاوت‌هایی دارند (بک، راش[۲]، شاو[۳] و امری[۴]، ۱۹۷۹؛ بک، ۱۹۹۵؛ به نقل از محمدی، کهن زاد، جوشقانی و منصوری راد، ، ۱۳۹۱): نخست اینکه شدت و فراوانی افکار خودآیند منفی در افراد دچار اختلال بیشتر است. دوم، طول مدت حضور این افکار در ذهن فرد در بیماران بیش از افراد غیر بیمار است. وسوم، افراد دچار اختلال روانی اعتقاد بیشتری به افکار منفی خود دارند.

در نظریه شناختی بک در زمینه اختلالات هیجانی، سه عنصر اصلی وجود دارد.اولین عنصر وجود افکار خودآیند منفی است. خودآیند به دلیل حضور بی مقدمه آن‌ها، که غالباً از قرار معلوم به وسیله رویدادها (و نه لزوماً فکر هدایت شده) برانگیخته می‌شوند. آن‌ها بی واسطه و اغلب موجه به نظر می‌رسند. به این معنی که غالبا فرد این افکار را بدون تجزیه و تحلیل بعدی، به عنوان واقعیت می‌پذیرد. در اثر این افکار خلق دچار اختلال می‌شود، و افکار و تصورهای بیشتری بوجود می‌آید که مارپیچ فرورونده یأس را سبب می‌شوند (کلارک، ۱۹۵۴؛ به نقل از کاویانی، ۱۳۸۰).

افکار مثبت کمک کننده و منجر به سخت رویی افراد می‌شود ولی برعکس افکار منفی باعث می‌شود که فرد هر چیز را منفی ببیند و احساس حقارت داشته باشد (به نقل از عبدی زرین و همکاران، ۱۳۸۷).

 

 

سازمان سلسله مراتبی تفکر

معمولاً سه سطح شناختی در شناخت درمانی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، که عبارتند از: افکار منفی خودآیند (NATS)، فرض‌ها یا قوانین زیر بنایی و باورهای مرکزی (نینان و دراین، ۱۹۵۳؛ به نقل از شاطرلو، ۱۳۸۸).

۱ـ افکار منفی خودآیند

وقتی شخص در حالت ذهن منفی قرار دارد این گونه افکار، به سرعت، به طور خودکار و غیر ارادی به ذهن می‌آیند. گیلبرت (۲۰۰۰) آنها را افکار خودآیند می‌نامد. افکار ناخواسته به وسیله‌ی رویدادهای خارجی (آنها تصور بدی از من دارند. عقیده‌ی من مورد توجه آنها نیست. آنها به من احترام نخواهند گذاشت) و یا رویدادهای داخلی (تپش قلب: اوه خدای من، سکته قلبی خواهم کرد. من خواهم مرد) تشدید می‌شوند. افکار خودآیند وابسته به موقعیت هستند و به سادگی به وسیله‌ی پرسش‌های اساسی در جریان شناخت درمانی در دسترس قرار می‌گیرند. افکار خودآیند همچنین می‌تواند به شکل یک تصور ایجاد شود، برای نمونه شخص احساس شرمساری بیش از حد دارد (در مجلس مهمانی یکی از بهترین افراد است اما احساس شرمساری می کند).

۲–قوانین یا فرض‌های زیربنایی

اغلب فرض‌ها هستند که رفتار روزمره‌ی ما را هدایت می‌کنند، استاندارد‌های ما را تنظیم کرده و قوانین را بنا می‌کنند. یک فرض مثبت شاید این باشد (اگر من زیاد کار کنم، در زندگی موفق خواهم شد) و یک فرض منفی معادل آن شاید این باشد  اگر هر گونه کوتاهی نمایم، با شکست مواجه خواهم شد). فرض‌های زیربنایی اغلب به وسیله‌ی عبارات (اگر…پس…) یا (مگر این که …. در آن صورت ….) شناسایی می‌شوند. قوانین معمولاً با عباراتی مانند (باید) و (حتماً) بیان می‌شوند. مادامی که قوانین، استاندارد‌ها و فرض‌های مثبت با هم جور هستند افراد به طور نسبی پایدار و مولد هستند. به همین سبب از فعالی در انتهای پیوستار خودداری نموده، یا باورهای منفی را قبول نمی‌کنند.

۳ـ باورهای مرکزی

باورهای زیربنایی درباره خودمان، دیگران و دنیا وجود دارد که به ما در معنی کردن تجارب زندگی مان کمک می‌کند. باورهای مرکزی ما شامل جنبه‌های مثبت (من بزرگ هستم) و جنبه‌های منفی (من فایده‌ای برای جامعه ندارم) می‌باشد. باورهای مرکزی معمولاً در جریان تجارب یادگیری اوایل زندگی شکل گرفته اند و به عنوان ابزاری دیدگاه‌های ما را شکل می‌دهند. در اختلال‌های هیجانی، باورهای منفی مرکزی، به محض فعال شدن به نحوی سبب سوگیری در پردازش اطلاعات می‌شوند تا خودشان مورد تایید قرار گیرند و اطلاعات مخالف، تأیید نشوند.

 

خصوصیات افکار خودآیند

• افکار خودآیند جریانی از تفکر هستند که با جریات آشکار تری از تفکر همراهند. این افکار فقط مختص افراد دارای فشارهای روانی نیستند، بلکه تجربه‌ای هستند که در همه‌ی ما مشترک می‌باشند. اغلب اوقات ما به سختی از وجود این افکار آگاه هستیم، هرچند که با مختصری تمرین می‌توانیم به تنهایی آنها را وارد حیطه‌ی خود آگاهی کنیم. وقتی از افکارمان در موقعیتی آگاه شدیم، اگر دچار اختلال روانی نباشیم، به طور خودآیند، واقعیت را بررسی می‌کنیم.
• با اینکه به نظر می‌رسد افکار خودآیند ناگهان ظاهر می‌گردند، ولی پس از شناسایی باورهای زمینه‌ای، تا حدی این افکار قابل پیش بینی می‌باشند.
• بعضی از افکار خودآیند ناکارآمد هستند یعنی در واقعیت اختلال ایجاد می‌کنند، از نظر هیجانی و عاطفی ناراحت کننده هستند، و یا در توانایی بیماربرای رسیدن به اهدافش مداخله می‌کنند.
• افکار خودآیند ناکارآمد، در اکثریت قریب به اتفاق موارد، منفی هستند، مگر اینکه فرد دچار شیدایی[۵] یا شیدایی خفیف [۶]بوده، اختلال شخصیت خودشیفته[۷] داشته باشد و یا معتاد به مواد مخدر باشد.
• معمولاً افکار خودآیند خیلی گذرا هستند و فرد اغلب بیشتر از هیجانی که حاصل آن تفکر است آگاه می‌باشد (و نه خود آن تفکر!).
• هیجان فرد، ارتباطی منطقی با محتوای فکر خودآیندش دارد.
• افکار خودآیند غالباً به صورت مختصر هستند.
• افکار خودآیند ممکن است به صورت کلامی ‌یا بینایی (تصاویر ذهنی) و یا هر دو باشد.
• افکار خودآیند را می‌توان بر اساس اعتبار و سودمندی آنها ارزیابی کرد. شایعترین نوع فکر خودآیند، به نوعی تحریف شده است و علیرغم وجود شواهدی بر علیه آن، در ذهن فرد ایجاد می‌شود. نوع دیگر، فکر خودآیند صحیح است ولی نتیجه ای که فرد از آن می‌گیرد تحریف شده است. و نوع دیگر آن، فکر خودآیندی است که صحیح می‌باشد، اما بدون تردید ناکارآمد است (بک، ۱۹۹۵؛ به نقل از محمدی و همکاران، ۱۳۹۱).

 

 

ماهیت افکارخودآیند منفی

محتوای تفکر افسرده ساز بر حسب مثلث شناختی طبقه بندی شده است. این مثلث، شامل نگرش مخدوش و منفی نسبت به موارد زیر می‌شود: (هاوتون و همکاران، ۱۹۸۹؛ به نقل از قاسم‌زاده، ۱۳۷۶).

• خویشتن: نگرش‌های منفی درباره خویشتن به طور مثال: فرد به خود می‌گوید: من به هیچ دردی نمی‌خورم.
• تجارب فعلی: در مورد تجارب فعلی به طور مثال فرد دایما به خود می‌گوید: هیچ یک از کارهایی که می‌کنم درست از آب در نمی‌آیند.
• آینده: افکار منفی در مورد آینده به طور مثال فرد با خود می‌گوید: هیچ وقت حالم بهتر نخواهد شد.

 

انواع تفکر منفی و تحریفات شناختی

بک (۱۹۹۵ به نقل از محمدی و همکاران، ۱۳۹۱) در کتاب شناخت درمانی: اصول و مفاهیم ماورای آن انواع تفکر منفی و خودکار را بیان می‌کند: گرچه برخی از افکار خودآیند صحیح هستند، بسیاری از آنها یا غیرواقعی هستند یا تنها رگه‌هایی از حقیقت را در خود دارند. خطاهای نمونه در تفکر عبارتند از:

• تفکر همه یا هیچ (که تفکر سیاه و سفید، قطبی، یا تفکر دو رنگی نیز نامیده می‌شود): در این حالت، شما یک موقعیت را به جای آنکه بر روی یک پیوستار ببینید، آن را فقط در دو دسته‌ی مجزا می‌بینید.
• فاجعه انگاری: در این حالت شما آینده را منفی پیش‌بینی می‌کنی، بدون آنکه پیامدهای احتمالی دیگر را در نظر بگیرید.
• سلب قابلیت یا کاهش مثبت نگری: شما به طور غیر منطقی به خود می‌گویید که تجربیات، کردار و صفات مثبت به درد نمی‌خورند. مثلاً اگر کاری را به خوبی انجام دادیم آن را فقط بر پایه‌ی شانس می‌گذاریم.
• استدلال هیجانی: شما به دلیل احساس و عملا باور شدیدی که نسبت به یک موضوع دارید، فکر می‌کنید آن موضوع درست است، و شواهد و مدارکی که بر درست نبودن آن موضوع دلالت دارند را نادیده می‌انگارید و یا آنها را کم اهمیت قلمداد می‌کنید.
• انگ زدن: شما بدون در نظر گرفتن شواهدی که ممکن است به نحوی منطقی‌تر، به نتیجه‌گیری‌هایی منجر شوند که چندان هم مصیبت بار نباشند، یک انگ کلی و ثابت را به خود و دیگران می‌زنید.
• بزرگنمایی/ کوچک نمایی: زمانی که شما خودتان یا شخص دیگری یا یک موقعیت را ارزیابی می‌کنید، به طور غیر منطقی نکات منفی آن را بزرگ کرده و یا نکات مثبت آن را کمتر از حد واقعی قلمداد می‌کنید.
• صافی روانی (انتزاع انتخابی): شما به جای آنکه تمام تصاویر را ببینید، به یک نکته منفی جزیی، بیش از اندازه توجه می‌کنید.
• ذهن خوانی: شما اعتقاد دارید که می‌دانید دیگران چه فکری می‌کنند و سایر گزینه‌های احتمالی را در نظر نمی‌گیرید.