شکل ۲-۳ فرآیند یافتن مسئله شایسته پژوهش (کراسول، ۲۰۰۵؛ الیس و لوی، ۲۰۰۸). ۲۰
شکل ۴ -۱ روابط تم‌های مشترک مستخرج از تجربیات دانشجویان دکتری علوم انسانی و علوم پایه جهت انتخاب مسئله پژوهش ۹۱
چکیده
یکی از دغدغههای اصلی دانشجویان دکتری انتخاب مسئله پژوهش برای انجام رساله‌ی است که در این مسیر آنها با چالش‌های جدی مواجه هستند. هدف از این پژوهش، بررسی تجارب زیسته دانشجویان دوره‌ی دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد در انتخاب مسئله رساله دکتری بود. جامعه پژوهش کلیه‌ی دانشجویان دوره‌ی دکتری دانشکده علوم پایه و دانشکده های علوم انسانی در سال ۱۳۹۳-۱۳۹۲ بودند. نمونه پژوهش شامل ۲۵ نفر از این دانشجویان بود، به شیوه‌ی نمونه‌گیری هدفمند و مبتنی بر ملاک انتخاب شدند. پژوهش حاضر از رویکرد کیفی و با روش پدیدارشناسی توصیفی انجام پذیرفته است. ابزار گردآوری اطلاعات مصاحبه نیمه ساخت‌یافته بود. برای تحلیل اطلاعات از روش تحلیل تفسیری و رویکرد مقایسه مداوم استراوس و کوربین استفاده شد. جهت کسب اعتبار پژوهش از روش‌های توصیف غنی و انتخاب هدفمند مشارکت‌کنندگان، نگارش یادداشت‌های تأملی، کفایت اجماعی و کدگذار ثانوی استفاده شد. یافته‌های پژوهش بر اساس مصاحبه با دو گروه از دانشجویان دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه برای انتخاب مسئله پژوهش، در قالب ده مضمون مشترک: مضمون اول تخصص علمی استاد راهنما، مضمون دوم ویژگی‌های شخصیتی استاد راهنما شامل رابطه استاد راهنما- استاد مشاور- دانشجو و رهبری استاد راهنما می باشد؛ مضمون سوم توانمندی دانشجو شامل جسارت علمی و صبر و شکیبایی وی برای ورود به عرصه های مجهول و کمتر توجه شده می باشد؛ مضمون چهارم انگیزه دانشجو؛ مضمون پنجم مهارت‌های دست‌یابی به منابع کشف مسئله پژوهش شامل: بهره‌گیری از اولویت‌ها و طرح‌ها و پیشنهادات پژوهشی، مکاتبه با افراد ذی صلاح می‌باشد؛ مضمون ششم ویژگی‌های مسئله پژوهش شامل: علاقمندی پژوهشگر به موضوع پژوهش، بدیع بودن، کاربردی بودن می‌باشد؛ مضمون هفتم عوامل موثر بر شناسایی و کشف مسئله مناسب پژوهش که شامل: مطالعه عمیق و دقیق پژوهش قبلی می باشد؛ مضمون هشتم تدارک توشه سفر پژوهش شامل: دسترسی به منابع و امکانات و افزایش توانمندی در بهره‌گیری از منابع موجود می باشد؛ مضمون نهم فراز و نشیب‌های پیش رو محقق در انتخاب مسئله پژوهش که شامل: عدم وجود روحیه مدرک‌گرایی و انجام پژوهش رفع تکلیفی، وسعت و پراکندگی حوزه پژوهش می باشد و آخرین مضمون مشترک زمانبر بودن فرآیند انتخاب مسئله می‌باشد؛ کشف و طبقه بندی شدند.
کلید واژگان: تجربه زیسته، انتخاب مسئله، رساله دکتری، علوم انسانی، علوم پایه
۱-۱ بیان مسئله
از وظایف عمده آموزش عالی رشد دانشجویان از طریق افزایش دانش، مهارت، نگرش‌ها و توانایی‌ها و توان‌بخشی آنان به عنوان فراگیری دائماً نقاد و متفکر است. این هدف زمانی حاصل خواهد شد که نظام آموزش عالی مبتنی بر پژوهش و تحقیق باشد، به فعالیت‌های پژوهشی میدان عمل ببخشد، جاذبه‌های پژوهشی را فراهم و از نتایج و فرآیندهای آنها در تحول و گسترش کلیه ابعاد زندگی انسان، استفاده نماید و در رشد و اعتلای بسیاری از زمینه‌های علمی و عملی جامعه گام بردارد (عزیزی، ۱۳۸۵؛ اتزکویتز[۱]، ۲۰۰۳؛ گدازگر و علیزاده اقدم، ۱۳۸۵). پیشرفت هر جامعه‌ای در نتیجه پژوهش حاصل می‌گردد. افزون بر این، پژوهش یاری‌رسان انسان در پیدا کردن راه‌حل مسئله و حل تضادهاست (کومار، ۱۳۸۱: ۵؛ آبرامسون[۲]، ۲۰۰۲). یکى از اهداف سازمانهاى آموزشى و تحقیقاتى، تربیت و پرورش انسانهایى توانمند در امور پژوهشى و تحقیقاتى است. همچنین یکى از شاخصهاى رشد و توسعه هر کشور، ظرفیت علمی آن است (اسماعیل زاده، ۱۳۸۳: ۱۴). پژوهش علمى و سرمایهگذارى در جهت بهبود آن به ارتقای وضعیت تولید علم منجر مىشود. از آن جایی که افزایش و تعمیق فعالیتهاى پژوهشى زمینهساز اصلى توسعه و پیشرفت یک جامعه به شمار مىروند، امروزه بخش قابل‌توجهی از امکانات کشورهاى پیشرفته جهان، صرف امور پژوهشى مىشود (امیری، ۱۳۸۱).
پژوهش تلاش رسیدن به راه‌حل‌های قابل‌اعتماد برای مسئله، از طریق گردآوری، تحلیل و تفسیر برنامه‌ریزی‌شده و نظام‌مند داده‌هاست (پاول، ۱۳۸۵: ۲). کراسول[۳] (۲۰۰۵) پژوهش را فرآیندی از گام‌ها می‌داند برای جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات استفاده می‌شود با این هدف که درک و فهم‌مان را از یک موضوع یا مسئله افزایش دهیم. پژوهش بر اساس نگاه پژوهشگر نسبت به جهان، ادراک او از جهان هستی، اهداف و مقاصد وی شکل می‌گیرد (شعبانی، ۱۳۸۵).
برای دانشجویان مهم است که برای مواجهه با مسایل واقعی در محیط‌های یادگیری آماده شوند و راه‌حل‌های مناسب برای این مسایل پیدا کنند. از نظام آموزشی انتظار می رود که دانشجویان را به عنوان حل کننده مؤثر مسایل در زندگی واقعی توانمند سازد (هرید[۴]، ۲۰۰۳؛ چی و چای[۵]، ۲۰۰۴؛ والکر و لوفتن[۶]، ۲۰۰۳). دانشجویان در پژوهیدن، یادگیری برای انجام دادن را می‌آموزند، فرایندها را یاد می‌گیرند، مهارت‌های مفهوم‌سازی و مسئله یابی را کسب می‌کنند و روش‌های پژوهشگری و یادگیری مادام‌العمر را فرامی‌گیرند (بادنیتز[۷]، ۲۰۰۰). مسئله[۸]، موضوعی است که یک ضرورت علمی یا عملی ما را به سوی آن می‌کشاند و به نوعی برای ما مشکل‌ساز شده است. از نگاه ژرف متفکر به جهان و انسان به وجود می‌آید و این‌طور نیست که فردی بدون پیش‌زمینه متوجه مسئله شود. البته بین مسئله یابی و مسئله‌سازی فرق بسیار است (فدائی عراقی، ۱۳۸۹: ۱۷؛ لیدی و امرود[۹]،۲۰۰۵؛ سکاران[۱۰]،۲۰۰۳؛ قدیمی قیداری، ۱۳۸۹؛ کندی[۱۱]، ۱۹۹۷).
پژوهش مبتنی بر مسئله به جای تکرار شیوه‌ی پیشینیان به شکاف موجود در پیشینه و سؤالات پژوهش‌های قبلی می‌پردازد (هابرمن و مایلز [۱۲]، ۱۹۹۴). برخی مسائل و موضوعات قبلاً بررسی و قطعیت آنها اعلام شده است و نیاز به تکرار تحقیقات ندارند. این قبیل تکرارها و موازی‌کاری‌ها سبب می‌گردد تا روح نوآوری و خلاقیت در پایان‌نامه‌های دانشجویی کمرنگ شود و این‌گونه تحقیقات کمتر شکل کاربردی به خود بگیرند (حافظ نیا، ۱۳۹۱؛ مادوکس[۱۳]، ۲۰۰۳؛ کویتکواسکی و سیلورمن[۱۴]، ۱۹۹۸).
اصلی‌ترین و آخرین مرحله‌ی دوره تحصیلات تکمیلی ارائه پایان‌نامه و رساله است و با خلق دانش از طریق نگارش پایان‌نامه و رساله، بر قدرت ابتکار و خلاقیت دانشجویان برای رفع مشکلات جامعه خویش افزوده می‌شود و سرآغازی برای پیشبرد روند پژوهش در دانشگاه‌ها است (کلاهی،۱۳۸۲؛ میرصمدی، چهره‌ای و باقر زاده، ۱۳۸۷؛ شاملی، ۱۳۸۴؛ نقل از بهزادی، ۱۳۸۷).
رساله دکتری باید به منابع قوی‌تری متکی باشد و دانشجو در تحلیل و تنظیم موارد و مطالب دقت بیشتری بنماید. قدرت استدلال و استنتاج او باید به گونه‌ای باشد که خود به تنهایی مدافع آن باشد و نیازی به کمک اساتید و دیگران نداشته باشد (شبلی، ۱۹۷۴؛ ایموچ و بریدچ[۱۵]، ۱۹۸۹).
یکی از دغدغههای اصلی دانشجویان دوره‌ی دکتری انتخاب موضوع پژوهش برای نگارش رساله است. آنان معمولاً در جستجوی موضوعات تازه و اصیل برای پژوهش خود هستند و از تکراری بودن موضوع تحقیق خود نگران‌اند. هفته‌ها و گاه ماه‌ها دچار سرگردانی برای انتخاب موضوع هستند. چرا که دانشجو خود را در طیفی از موضوعات گرفتار می‌بیند که در یک سوی آن مباحث تکراری اما باسابقه‌ی غنی پژوهشی است و در سوی دیگر آن موضوعات جدیدی که پرداختن به آنها با دشواری‌های پیش‌بینی‌نشده همراه خواهد بود (منصوریان، ۱۳۸۸؛ گارنر[۱۶]، ۲۰۱۰؛ دیکمن[۱۷]، ۲۰۰۵؛ بوت و بیلی[۱۸]، ۲۰۰۵؛ کوه[۱۹]، ۲۰۰۸؛ شپارد، نایر و سامر[۲۰]، ۲۰۰۰).
همچنین بر اساس اصول اخلاق پژوهش، پژوهشگران موظف‌اند موضوعی را برای پژوهش خود انتخاب نمایند که به خلق دانش جدید و توسعه مرزهای علمی کمک نماید (بهمن آبادی، ۲۴:۱۳۹۱؛ خالقی، ۱۳۸۷). اندیشمندان یکی از نخستین و حساس‌ترین مراحل طرح پژوهش را انتخاب مسئله مناسب و کوشش برای شناخت ابعاد مختلف آن ذکر نموده‌اند (بازرگان،۱۳۷۹؛ قراملکی،۱۳۸۶؛ دیانی،۱۳۸۲؛ شپارد و همکاران، ۲۰۰۰؛ رفیع پور، ۱۳۷۰). برای پی بردن به مسئله تحقیق قواعد خاصی مشخص نشده است، ولی به طور اصولی می‌توان با بهره‌وری از تجارب شخصی، با استنتاج از نظریه‌های موجود و با مطالعه نوشته‌های مربوط به موضوع مورد علاقه محقق به وجود مسئله‌ای برای تحقیق پی برد (دیانی،۱۳۸۲: ۳۶).
علی‌رغم اهمیت و اعتبار پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی به عنوان منابع اطلاعاتی ارزشمند، شواهد حاکی از آن است که پرداختن به موضوعات بی‌اهمیت و تکراری و غفلت از مسائل بنیادین در مطالعات متعدد نشان داده شده است. یکی از علل تحقیقات سطحی و بعضاً نامعتبر در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقی همین انتخاب ناسنجیده، غیرعملی، مطالعه نشده و باری به هر جهت بودن موضوع پژوهش است. (قراملکی، ۱۳۸۶؛ شبلی،۱۹۷۴: ۳۰). لاگمن، کاندیف و شالمن[۲۱] (۱۹۹۹) به مطالعاتی اشاره می‌کنند که طی آن صرفاً یک دهم از پژوهش‌های انجام‌شده به عنوان رساله‌های دکتری علوم تربیتی و پژوهش‌های آموزشی منتشر‌شده در نشریات، کارهای قابل احترام و جدی هستند. تراورز[۲۲] (۱۹۸۳) نیز با بررسی موضوعات تحقیقات آموزشی در طی تاریخ تعلیم و تربیت آمریکا نتیجه می‌گیرد که بخش زیادی از پژوهش‌های انجام‌شده به دلیل سطحی بودن موضوع مورد بررسی تغییر چندانی در حوزه تعلیم و تربیت آمریکا ایجاد نکرده‌اند. پیدا کردن موضوعی که هم تازه باشد و هم مشکلی از جامعه حل کند، دانش جدیدی تولید کند و همچنین با توانایی‌های دانشجویان همخوان باشد کار به نسبت دشواری است و پژوهش‌های دانشجویی نشان می‌دهد که کمتر رساله‌ای وجود دارد که مسئله آن بااحساس مشکل شکل گرفته باشد (مطلبی، ۱۳۸۸: ۲۶). به دلیل تفاوت توانمندی دانشجویان در انتخاب مسئله پژوهش و فرآیندهای مربوط به آن و از سوی دیگر اینکه در منابع مختلف قواعد خاصی برای انتخاب موضوع تحقیق بیان نشده است و در اغلب منابع تجارب شخصی محقق را به عنوان یکی از منابع اصلی مسئله یابی معرفی نموده‌اند. تجربه، آموزش و پژوهش پیوندی ناگسستنی دارند و تجربه نگاری که همان اندیشیدن به تجارب حاصل از انجام امور و ثبت کردن و ماندگار نمودن آن‌هاست، گنجینه‌ای بی‌همتاست (اصغری نکاح، ۱۳۸۵؛ هافمن کیپ، آرتیلس و لوپز تورس[۲۳]، ۲۰۰۳)؛ بنابراین، محقق در این پژوهش سعی داشته است تجارب زیسته دانشجویان دوره دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد برای انتخاب و گزینش مسئله تحقیق مورد بررسی قرار دهد و دغدغه اصلی وی کشف پاسخی برای این سؤال است که چگونه دانشجویان دوره دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد مسئله پژوهشی مناسب رساله‌شان انتخاب می نمایند؟
۱-۲ هدف پژوهش
بررسی چگونگی و کیفیت انتخاب مسئله رساله دکتری دانشجویان رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد
۱-۳ سؤال پژوهش
تجربه زیسته دانشجویان دوره دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد برای انتخاب مسئله پژوهشی رساله‌شان چگونه است؟
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
· مبانی نظری پژوهش
· پژوهش‌های انجام‌شده
ادامه مطلب در لینک زیر
آخرین نظرات