چکیده

این پژوهش با هدف مقایسه کیفیت زندگی زنان شاهد ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهدانجام گرفت. نمونه آماری 200 نفر از همسران شاهد استان کرمانشاه که به صورت نمونه گیری طبقه­ای تصادفی انتخاب گردید، می­باشد. پرسشنامه SF-36 توسط گروه نمونه تکمیل گردید .برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از آمار توصیفی مانند فراوانی، میانگین و از آمار استنباطی جهت مقایسه دو گروه از آزمون آماری t تست برای گروه های مستقل و تحلیل واریانس یک راهه استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که کیفیت زندگی در بین دو گروه ازدواج مجددکرده­ها و ازدواج نکرده­ها در سطح آلفایp<0/05 رابطه معناداری دیده نشد. همین طور در هشت فرضیه فرعی، عملکرد جسمانی، کارکرد نقش­-­جسمی، درد بدنی، سلامت عمومی، سرزندگی، عملکرد اجتماعی، کارکرد نقش­-­هیجانی، سلامت روانی در بین دو گروه ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده رابطه آماری معناداری دیده نشد. بین سن وسطح درآمد با کیفیت زندگی رابطه معنادار بدست آمد. اما بین کیفیت زندگی با تحصیلات و طول مدت فقدان رابطه­ای بدست نیامد.

واژگان کلیدی: کیفیت زندگی، ازدواج مجددکرده، ازدواج نکرده، زنان شاهد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12		مقدمه
14		بیان مسئله
18		ضرورت پژوهش
20		اهداف پژوهش
21		فرضیه ­ها
21		تعریف نظری و عملیاتی واژگان
21		الف)تعریف نظری
22		ب) تعریف عملیاتی
23		فصل دوم : پیشینه پژوهش
24		الف)مرور مبانی نظری
24		روان شاسی مثبت  نگر
25		پیشگیری و سالمزیستی
27		کیفیت زندگی
28		تاریخچه کیفیت زندگی
29		تعریف کیفیت زندگی
31		تعاریف کلی از کیفیت زندگی
32		تعریف اختصاصی (مربوط به کیفیت زندگی وابسته به سلامت)
32		تعریف دیگری از کیفیت زندگی وابسته به سلامت
33		ویژگی های کیفیت زندگی
33		چند بعدی بودن
34		ذهنی بودن
35		پویا بودن
35		شادمانی ذهنی و کیفیت زندگی
36		شادمانی ذهنی ، ساختار و مولفه ها
39		ابعاد کیفیت زندگی
43		بعداجتماعی
43		بعد روانی
46		سلامت
48		سلامت جسمی
49		سلامت روان
51		روابط اجتماعی
53		خانواده چیست؟
54		انواع خانواده
55		انواع خانواده های تک والدی
55		خانواده های تک والدی حاصل از طلاق
56		خانواده های تک والدی حاصل ازمرگ
57		خانواده های تک والدی حاصل از قصد و نیت
58		خانواده ای دارای مادر تک والدی
59		محدودیت خانواده های تک والدی
60		خانواده های دوباره ازدواج کرده
60		تشکیل خانواده های ازدواج مجدد
62		مزایای خانواده های دوباره ازدواج کرده
62		پیامد های ازدواج مجدد
62		والدینی که هرگز ازدواج نکرده اند
63		چه کسانی و تحت چه شرایطی بیشتر از همه احساس تنهایی می کنند؟
63		ازدواج مجدد و و ضعیت روانی زنان
66		پیشینه تحقیق درپژوهش های  خارجی
68		پیشینه تحقیق درپژوهش های داخلی
72		فصل سوم : روش پژوهش
73		روش پژوهش
73		جامعه آماری
73		نمونه و روش نمونه گیری
74		ابزار جمع آوری اطلاعات
74		پرسشنامه کیفیت زندگی SF-36
76		شیوه نمره گذاری پرسشنامه کیفیت زندگی SF-36
78		پایایی پرسشنامه کیفیت زندگی SF-36
78		روایی پرسشنامه کیفیت زندگی
79		روش اجرای پژوهش
79		روش آماری مورد استفاده در تحلیل داده ها
		فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها
81		مقدمه
82		الف)نتایج مربوط به مشخصات آماری نمونه مورد پژوهش(آمار توصیفی)
85		ب)یافته های حاصل از اجرای پرسشنامه با توجه به فرضیه ها(آمار استنباطی)
94		فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری
95		خلاصه یافته ها
105		یافته های جانبی
107		نتیجه گیری
107		محدودیت پژوهش
108		پیشنهاد های پژوهشی
109		پیشنهادات کاربردی
110		منابع
111		منابع فارسی
116		منابع لاتین
120		پیوستها
121		پرسشنامه کیفیت زندگی
125		چکیده لاتین

مقدمه

ازدواج اولین تعهد عاطفی و حقوقی است که ما در بزرگسالی قبول می­کنیم. به علاوه انتخاب همسر و انعقاد پیمان زناشویی، نقطه عطفی در رشد و پیشرفت شخصی تلقی می­ شود. در واقع مهم­ترین تصمیمی که ما در طول زندگی خود می­گیریم انتخاب شریک زندگی است(برنشتاین، 1989).

     مسیر زندگی یک فرد، به علت هزاران حادثه و رویداد با توجه به اهمیت، طول مدت و معنایی که برای فرد دارد، تعیین می­ شود. بعضی از حوادث

 مانند مرگ یکی از افراد فامیل یا طلاق والدین حادثه بزرگی است و سطوح غم­انگیزی از تغییر وتحول را دارا می­باشد(کامپاز،1987به نقل از اهالی­آباده،1381).

     امروزه شاهد عده قابل توجهی از زنانی هستیم که همسران خود را به دلایل متعدد فوت، شهادت و طلاق از دست می­دهند. شرایط افراد بعد از دست دادن همسر متفاوت است، بعضی با از دست دادن همسر برای همیشه ناتوان می­شوند و ممکن است که نتوانند به زندگی خود ادامه دهند. و عده­ای دیگر تن به ازدواج مجدد می­دهند(احمدی،1383 .(خانواده دارای ناپدری یا نامادریدارای ویژگی­های خاص خود هستند چون تعداد افراد بیشتری با هم در تعامل قرار می­گیرند، خانواده دارای مشکلات بیشتری است(هترینگتون، 1989رشک، 1987نقل از بهاری،1382). همچنین ازدواج­های دوم باانگیزه­های مبهم و بیان نشده انجام می­ شود، این عدم وضوح ممکن است طرفین را به نارضایتی سوق دهد(نیکلز،2000) .

     از سوی دیگر احساس تنهایی در بزرگسالانی که جدا شده، طلاق گرفته، یا بیوه شده ­اند، بیشتر از کسانی که متاهل و یا مجردند و یا بدون ازدواج با هم زندگی می­ کنند، می­باشد. بدین معنی که تنهایی به دنبال از دست دادن پیوندی صمیمی، شدیدتر است(روبنشتاین و شیور،1982؛ استروب و همکاران، 1996). عواطف و حالاتی که فرزندان و والدین در خانواده­های تک والدینی ابرازمی­ کنند عبارتند از: درماندگی، ناکامی، احساس گناه، افسردگی وتبعیض(موداک،1980؛ گلداسمیت، 9198، بورگرافل وباروت،1991،به نقل از بهاری و همکاران،1382). در نتیجه میزان شادمانی وکیفیت زندگی در این افراد ممکن است که متفاوت باشد. شادمانی ذهنی به اینکه مردم زندگی خود راچگونه ارزیابی می­ کنند، اشاره دارد و متغیر­هایی از قبیل رضایت از زندگی، رضایت از وضعیت زناشویی، رضایت از کار، فقدان افسردگی، اضطراب و وجود عواطف و خلقیات مثبت را در برمی­گیرد. ارزیابی شخص از خود ممکن است به دو شکل، شناختی و یا عاطفی باشد. عامل مهم تعیین کننده­ احساس سعادت، به زندگی خانوادگی فرد بر می­گردد. کونو و ارلی(1999)در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که احساس سعادت و خوشحالی با ارزیابی که فرد نسبت به همسر و زندگی زناشویی­اش دارد، همبستگی بالایی دارد.

     با توجه به نقش و اهمیتی که ازدواج در رضایت از زندگی دارد، در پژوهش­های قبلی مورد بررسی قرار گرفته است. اماپژوهشی که تاثیر ازدواج مجدد برکیفیت زندگی را بسنجد، مشاهده نشد. لذا این پژوهش سعی خواهد کرد که تاثیر ازدواج مجدد بر کیفیت زندگی را بررسی کند .

 

  بیان مسأله

     وجود یک جامعه سالم از نظر بهداشت روانی، منوط به سلامت اجزاء کوچکترآن جامعه مانند اجتماعات کوچک و خانواده­های موجود در آن جامعه است. خانواده هسته مرکزی هر جامعه و یکی از پایه­ های اساسی آن محسوب می­ شود. وجود خانواده­های سالم می ­تواند تاثیر بسزایی در سلامت روانی جامعه داشته باشد(اوتادی،1380).

     خانواده به عنوان یک سیستم اجتماعی­-­فرهنگی تلقی می­ شود که در کنار همه­ی خصوصیات دیگرش، دارای مجموعه قواعدی است و هر یک از اعضایش نیز نقش خاصی دارند. اعضای این سیستم با هم رابطه­ای عمیق و چند لایه دارند. در داخل این سیستم، حلقه­های عاطفی قدرتمند، پایدار و متقابلی را به هم گره زده است .اغلب اوقات اعضاء از طریق تولد یا ازدواج در این سیستم وارد می­شوند(نظری، 1386).

     با توجه به اهمیت خانواده باید بدانیم عواملی وجود دارند که در روند طبیعی خانواده اختلال ایجاد می­ کنند. خانواده در هنگام رویارویی با موقعیت­های فشارزا و دشوار، استرس را تجربه می­ کند و این استرس موجب ناراحتی، تنش یا ناامیدی اعضا ی خانواده می­ شود. موقعیت­های فشارزا سیستم خانواده را مختل می­ کند، مگر اینکه خانواده بتواند با وضعیت تازه سازگار شود. خانواده برای بازگشت به عملکرد عادی خود نیازمند تلاش برای حل مشکل است(بالارد، 1979نقل از آهالی­آّباده،1381).

خانواده با دو نوع استرس مواجه است:

1-استرس عادی مانند: استرس ناشی از فرایند رشد و انتقال به دوران والد بودن، ازدواج فرزندان و دوره بازنشستگی.

2-استرس­های غیرعادی مانند جنگ، مهاجرت و از دست دادن یکی از اعضای خانواده و …(موسوی، 1379).

     به طور طبیعی از دست دادن فرد یا افرادی در خانواده و در نتیجه ایجاد خلاء درآن، که یکی از ارکان بسیار مهم جامعه محسوب می­ شود، اختلالاتی را در وضعیت افراد ایجاد خواهد کرد که در صورت عدم توجه به آن خطرات و ضررهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.

     امروزه شاهد عده قابل توجهی از زنانی هستیم که شوهران خود را از دست داده­اند و فاقد شوهر می­باشند این میزان بر اساس آمار سال 1379 بالغ بر یک میلیون و پانصد هزار نفر است (مرکز آمار ایران، 1379).

     بیوه­گی در طول زندگی به عنوان یکی از حوادث بااحتمال بالا برای زنان75 ساله و بالاترمی­باشد. برای مثال 65% زنان در این گروه سنی بیوه هستند(OPCS,1990).

     فقدان شوهر به دلایل متعدد بروز می­ کند فوت، شهادت و طلاق معمول­ترین آنها می­باشد. شرایط افراد متعاقب از دست دادن شوهر متفاوت است. بعضی امورات خود را انجام می­دهند، ولی نه به خوشی آن ایامی که شوهر در خانه حضور داشته، و برخی دیگر به ازدواج مجدد تن می­ دهند (هرلاک، 1986).

     به نظر محققین مرگ پدر در خانواده بیش از آنکه فرزندان را تحت تاثیر قرار دهد، مادر را دچار مشکل می­ کند .از آنجا که مرگ پدر، مادر را با تغییر موقعیت قبلی خود در خانواده مواجه می­سازد و او را به اتخاذ نقش­های جدیدی وامی­دارد، احتمال به ظهور رسیدن مشکلات و یا بیماری­های روانی در زندگی مادر افزایش می­یابد.

     زنان سرپرست خانواده و فاقد همسر با مشکل احساس تنهایی، انزوا، طردشدگی و عدم درک از سوی دیگران مواجهند. فقدان حمایت­های اجتماعی مهمترین عامل جهت پیش بینی پیامدهای منفی وضعیت این زنان می­باشد(خسروی،1374،به نقل از بلداجی،1387).

     وضعیت زنانی که شوهران خود را از دست داده و ازدواج مجدد کرده ­اند و آن­هایی که ازدواج مجدد نمی­ کنند از نظر روانی­-­اجتماعی متفاوت است. مطابق پژوهش­های انجام گرفته، بیش­ترین مشکلات روان­شناختی همسران شاهد ازدواج مجدد نکرده، اختلالات بدنی شکل، اضطراب و تفکر پارانوییدی و در بین همسران شهدا که ازدواج مجدد کرده ­اند اختلالات وسواس، افسردگی و ترس­های مرضی است(احمدی، 1383).

     به طور کلی افرادی که ازدواج کرده ­اند با خطر بسیار کمتری در زمینه ابتلاء به بیماری­های روانی روبرو هستند؛ در حالی که مطلقه­ها و زنان بیوه در معرض خطر جدی ابتلاء به بیماری­های روانی قرار دارند(کوکرین، به نقل از طهماسبی،1376).

     مروری بر پژوهش­های انجام شده در ایران و جهان پیرامون وضعیت اجتماعی­-­اقتصادی، روحی و روانی زنان سرپرست خانواده نشان داده است که در خانواده­های زن سرپرست، مادر استرس بیشتر و رضایت کمتری را احساس می­ کند که می ­تواند به دلیل تحمل بار اضافی نقش­ها و روابط اجتماعی منفی باشد به گونه­ ای که بیشتر دچار انزوا و سرخوردگی اجتماعی می­شوند و همین شرایط باعث سرریز شدن احساسات و عواطف منفی در آنان شده که در نهایت سطح کیفیت زندگی آنان را کاهش داده است(بلداجی، 1387).

     در حال حاضر یکی از نگرانی­های عمده سیاستمداران و متخصصین بهداشت عمومی مفهوم کیفیت زندگی است. خالدیان از قول شارن و شوماکر(1988) می­نویسد: کیفیت زندگی به عنوان مفهومی چند بعدی که در برگیرنده سلامت کلی فرد شامل وضعیت روحی­-­روانی، اجتماعی و جسمانی وی است(خالدیان،1380؛ نقل ازرنجبر،1386).

     میلر(2000)معتقد است که کیفیت زندگی به معنای احساس رضایت از موفقیت­ها و ارتباطات، تعلق خاطر، داشتن انرژی و لذت بردن از خوشیهای زندگی، احساس ارزنده بودن و استقلال و انطباق موثر داشتن، امید، احساس رفاه و ایفای نقش­هایی است که برای فرد مهم­اند .لهمن و پوسترادو(199) معتقدند که در بررسی کیفیت زندگی باید دو جنبه عینی و ذهنی را مدنظر قرار داد. ابعاد ذهنی شامل سلامت، امنیت، وضعیت مالی، ارتباطات اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، فعالیت­های روزمره و تفریح و همچنین رضایت کلی از زندگی می­باشد. ابعاد عینی شامل تماس­های اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، فعالیتهای روزمره و کفایت مالی است(مک داناد، به نقل از مقدم طالمی؛ 1383)

     زیلر در سال(1974)در بررسی خود احساس سعادت را مستقیما با نیاز به احترام به خود در ارتباط می­داند و معتقد است که احساس سعادت تا حد زیادی با ارزیابی فرد نسبت به برآورده شدن این نیاز تعیین می­ شود. عامل دیگر تعیین کننده­ احساس سعادت، به زندگی خانوادگی فرد بر می­گردد. یعنی جنبه­ای از شادمانی و کیفیت زندگی افراد به ارزیابی که آنها از ارتباط با همسر دارند، برمی­گردد. همچنین در مطالعه گلن و ویورد (1979)مشخص شد که ازدواج موفقیت­آمیز میزان احساس سعادت و خوشحالی فرد را تاحدودی افزایش می­دهد(ربانی خوراسگانی، 1385). به نظر می­رسد که ارتباطات درون خانواده با کیفیت زندگی افراد در ارتباط باشد. از سوی دیگر به دلیل آنکه درهردو شکل  ازخانواده­هابه دلیل داشتن  سبک زندگی متفاوت و چالش برانگیز،و بالتبع مشکلاتی که به همراه دارد، به نظر می رسدتفاوت در کیفیت زندگی این افراد امری طبیعی باشد. در نتیجه در این پژوهش در پی آن هستیم  که دریابیم آیا کیفیت زندگی در بین زنان خانواده های شاهد که ازدواج مجدد داشته اند با آن دسته از زنان این خانواده ها که ازدواج مجدد نداشته اند متفاوت می­باشد؟ به عبارت دیگرآیا ازدواج مجدد در کیفیت زندگی زنان بیوه شاهد  تاثیرگذار می­باشد یاخیر؟

ضرورت تحقیق

به طور طبیعی از دست دادن فرد یا افرادی در خانواده و در نتیجه ایجاد خلاء در آن، که یکی از ارکان کوچک و بسیار مهم جامعه محسوب می­ شود، اختلالاتی در وضعیت روانی افراد ایجاد خواهدکرد(اهالی­آباده، 1381). مهمترین قشری که از این بابت دچار آسیب می­گردند، زنان می­باشند. این زنان به دلایل مختلف و گاهی علی رغم میل خود به ناچار سرپرستی خانواده را بر عهده می­گیرند. یکی از این موارد شهادت همسر می­باشد.

زنان سرپرست خانواده به علت تعدد و تعارضات نقش، آرامش روانی خود را از دست می­دهند(گوهری، 1377). تجارب این گروه از زنان نشان می­دهد که آنها خود را متفاوت ازدیگران می­بینند و احساس حقارت و درماندگی، تنهایی و دلتنگی دارند(منک و واگنر، 1997).

علیا(1380) نشان داد زنان سرپرست خانواده نسبت به زنان غیرسرپرست خانواده میزان استرس زیادی در مسائل اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، جسمی، روحی و خانوادگی متحمل می­شوند که مهمترین عوامل، مسائل جسمی­-­روحی آنان است. که در نتیجه زنان سرپرست خانواده از کیفیت زندگی پایینی برخوردارند. از طرف دیگر ممکن است که عده­ای دیگردر برابر ناملایمات زندگی توان مقاومت نداشته و به ازدواج مجدد روی آورند. در هر دو صورت خانواده­ها ی بازسازی شده(خانواده­های تک والدی و ازدواج مجددکرده) دارای مشکلات و پیامدهایی است، که بر اعضای خانواده از جمله مادران تأثیر می­گذارد.

پژوهش­ها نشان می­دهد که یک ازدواج رضایت بخش برای سلامت جسمی هر دو همسر بسیار مفید است(بورمن و مارگولین، 1992). در مقایسه با افرادی که طلاق گرفته یا هرگز ازدواج نکرده ­اند، افراد متاهل و بالاخص افرادی که دارای ازدواج رضایت بخش دو جانبه­ای هستند، عمر طولانی­تری داشته و نسبت بیماری­ها و امراض در آنها کمتر است(هو و گلدمن، 1990).

     همچنین ازدواج­های ناموفق اثرات زیانبار جسمی و مستقیمی دارند که سلامتی را به خطر می­اندازد، برای مثال اختلافات خانوادگی رابطه نزدیکی با ضعف سیستم ایمنی بدن دارد، که خطر ابتلاء به بیماری را افزایش می­دهد(هالفورد، 2000(

با توجه به اهمیت ازدواج، و تأثیر آن بر سلامت روانی­-­جسمانی که یکی از ابعاد مهم کیفیت زندگی می­باشد، به نظر می­رسد که کیفیت ازدواج و رابطه با همسر با کیفیت زندگی در ارتباط متقابل می­باشد. زیرا کیفیت زندگی دارای ابعاد مختلفی از جمله ابعاد جسمانی، روانی، اجتماعی، ارتباط با دیگران که شامل همسر، فرزندان، همسایگان و… می­باشد. یک ازدواج موفق با تأثیر گذاشتن بر بعد ارتباط با دیگران می ­تواند کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار دهد.

در این تحقیق برآن هستیم که دریابیم ازدواج مجدد می ­تواند بر کیفیت زندگی همسران تاثیر بگذارد؟ نتایج چنین تحقیقی می ­تواند به عنوان رهنمودهایی در جهت تصحیح نگرش­های منفی در مورد ازدواج مجدد باشد.

 اهداف پژوهش

اهداف کلی

مقایسه کیفیت زندگی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد

اهداف جزئی

مقایسه عملکرد جسمانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

مقایسه کارکردنقش­جسمی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

مقایسه دردبدنی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد

مقایسه سلامت عمومی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

مقایسه سرزندگی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد

مقایسه عملکرد اجتماعی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

مقایسه کارکرد نقش­­هیجانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

مقایسه سلامت روانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

فرضیات پژوهش

فرضیه اصلی

 کیفیت زندگی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

فرضیه ­های فرعی

عملکرد جسمانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

کارکرد نقش­­جسمی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

درد بدنی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

سلامت عمومی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

سرزندگی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

عملکرد اجتماعی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

کارکردد نقش­هیجانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

سلامت روانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

تعریف نظری و عملیاتی متغیر­ها

تعریف نظری کیفیت زندگی

احساس رفاه فردی که از رضایت یا عدم رضایت وی از ابعاد مهم زندگی فرد منشأ می­گیرد و این ابعاد شامل سلامت، عملکرد اقتصادی، اجتماعی، روانی، مذهبی، خانوادگی و رفاهی است( مقدم طالمی به نقل از فرانز، 1383).

زنان ازدواج مجددکرده: منظور زنانی که همسران خود را در جنگ از دست داده­اند و با وجود داشتن فرزند ازدواج کرده ­اند .

زنان ازدواج نکرده: منظور زنانی که همسران خود را در جنگ از دست داده­اند و با وجود داشتن فرزند ازدواج نکرده ­اند .

چکیده

هدف پژوهش حاضر، مقایسه نظریه عقل فارابی با نظریات عقل ابزاری و ارتباطی و استخراج دلالت های تربیتی آن می باشد. در این پژوهش از روش مطالعه تطبیقی چهار مرحله بردی استفاده شده است.براین اساس، ابتدا روش عقل فارابی و روش های عقلی ابزاری و ارتباطی و آنگاه نظریه شناخت فارابی و وبر و هابرماس معرفی شده، سپس براساس روش چهار مرحله ای بردی دلالت هایی تربیتی براساس روش عقلانی موجود در پژوهش بیان شده است.سوالات پژوهش به این صورت است که مفهوم عقلانیت ابزاری و ارتباطی چیست؟ مفهوم عقلانیت از دیدگاه فارابی چیست؟اشتراکات و افتراقات متناسب با عقلانیت ابزاری و ارتباطی و عقل از دیدگاه فارابی چیست؟دلالت های تربیتی متناسب با عقلانیت ابزاری و ارتباطی و عقل فارابی چیست؟ نتایج نشان می دهد که می توان برای روش عقلانی فارابی و عقل ابزاری و ارتباطی نظامی برای استخراج دلالت های تربیتی متصور شد. در بخش اهداف به دو بخش هدف غایی و اهداف واسطه ای تقسیم می شود،این دلالت های تربیتی در سه بخش اهداف، روش ها و برنامه درسی قابل صورت بندی است. دربخش پایانی تحقیق، پیشنهادهایی برای استفاده از اندیشه های تربیتی فارابی براساس روش عقلانی وی و عقلانیت ابزاری و  ارتباطی در نظام تعلیم و تربیت کشور ارائه شده است.

  کلید واژه ها : عقل، عقل فارابی، عقل ابزاری، عقل ارتباطی، دلالت های تربیتی

فصل اول : کلیـات پژوهش. 1

1-1- بیان مساله. 2

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش. 4

1-2-1- اهمیت و ضرورت نظری. 4

1-2-2- اهمیت و ضرورت کاربردی. 4

1-3- گزاره های پژوهش. 4

1-3-1- هدف کلی و اهداف جزئی پژوهش. 4

1-3-2- فرضیه ها و سوالات پژوهش. 5

1-4- تعریف مفاهیم تحقیق. 5

فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه پژوهـش. 7

2-1- مبانی نظری تحقیق : بخش اول : عقل. 8

2-1-1-تعاریف عقل. 8

2-1-1-1- عقل در معنای لغوی. 8

2-1-1-2- عقل در معنای اصطلاحی. 8

2-1-1-3- محدودیت‌های عقل. 9

2-1-2- پیشینه عقل در فلسفه. 10

2-1-3-  عقل در اسلام. 15

2-2- بخش دوم : فارابی. 18

2-2-1- ارسطوی‌ ثانی‌. 20

2-2-2-آرای‌ فارابی‌ (وفاق‌ دین‌ و فلسفه). 21

2-2-3- هستی شناسی فارابی. 24

2-2-3-1- الله‌ یا واجب‌ الوجود. 25

2-2-3-2- عالم‌ علوی‌ یا جهان‌ بالا. 26

2-2-4- جهان شناسی. 27

2-2-5- معرفت شناستی و روش شناسی. 27

2-2-5-1- شناخت چیست؟. 30

2-2-6- ارزش شناسی. 31

2-2-7-تعلیم و تربیت از دیدگاه فارابی. 33

– بخش سوم : پیشینه پژوهش. 36

2-3-1- در داخل کشور. 36

2-3-2- در خارج از کشور. 41

– چهارچوب مفهومی و مدل تحقیق. 45

فصل سوم : روش شناسی پژوهـش. 47

3-1- روش پژوهش. 48

3-2- جامعه آماری. 48

3-3- داده های مورد نیاز (روند اجرا و گرد آوری داده ها):   48

3-4- ابزارهای تحقیق:. 48

3-4-1- شیوه انجام تحقیق:. 49

3-5- روش تجزیه و تحلیل داده ها:. 49

 

فصل چهارم : یافته های پژوهش. 50

4-1- یافته های مربوط به سوالات پژوهشی. 51

4-1-1- مفهوم عقلانیت ابزاری. 51

4-1-1-1- عقلانیت ابزاری از دیدگاه وبر. 53

4-1-2- مفهوم عقلانیت ارتباطی. 71

4-1-2-1-عقلانیت ارتباطی از دیدگاه هابر ماس. 73

4-1-3-عقل از دیدگاه جهان شناسی فارابی. 85

4-1-3-1-نوآوری‌ فارابی‌ درباب‌ نفس‌ و عقل‌. 98

4-1-3-2-اختلاف نظر درباره نظر فارابی درباره عقل فعال   101

4-1-4-وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و ارتباطی   102

4-1-5- مقایسه نظریات. 125

4-1-5-1- الف ) اهداف تعلیم و تربیت :. 126

4-1-5-2-ب) روش های تعلیم و تربیت : فارابی ، هابرماس ، وبر   135

4-1-5-3-ج) برنامه درسی : فارابی ، هابرماس ، وبر. 144

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات. 165

5-1- نتایج پژوهش . 166

5-1-1- جمع‌بندی مقایسه عقل فارابی و عقل ابزاری و ارتباطی   168

5-1-2-مقایسه شماتیک سه نوع عقلانیت بر اساس یافته های پژوهش   172

5-2- بحث. 173

5-3- پیشنهادات. 177

5-3-1- پیشنهادهای کاربردی. 177

5-3-2- پیشنهادهای پژوهشی. 177

5-3-3- پیشنهاداتی برای پژوهش های بعدی. 177

5-4- محدودیت های پژوهش. 178

منابع. 179

   1-1- بیان مساله :

فارابی به اعتقاد اکثر دانشمندان مسلمان، مبدع فلسفه اسلامی است(داوری اردکانی،1377). وی اگرچه شاگرد افلاطون و ارسطو است و به خوبی آرا و اندیشه های آنها را شناخته، شرح نموده و حتی به هم نزدیک کرده است ولیکن به هیچ روی مقلد صرف فلسفه یونان نیست بلکه با دید نظام ساز خود، اقدام به ابداع و تدوین نظام فلسفه اسلامی می نماید. اندیشه بلند او در علوم، تدوین نظریه مدینه فاضله، ارائه نظریه فیض در فلسفه و مهارت در تمام علوم نظری و عملی  عصر خویش از وی یک فیلسوف و اندیشمند تمام عیار می سازد، به گونه ای که لقب معلم  ثانی بعد از ارسطو به حق شایسته اوست(میرزا محمدی،1383).

فارابی، به استثنای رساله درباره عقل، هیچ مقاله و اثر مستقلی در علم النفس فلسفی و فلسفه ذهن از خود به جای نگذاشته است. دیدگاه وی در این مسائل بیشتر در آثار مابعدالطبیعی و سیاسی وی مطرح شده است. مفصل ترین بیان در باب نظریات وی در مورد نفس آدمی کتاب «مبانی آراء اهل مدینه فاضله» است(فارابی،1379).

دیدگاه فارابی در مورد قوا و مراتبی که شناخت عقلانی را تشکیل می دهند درباره نفس، از عقلی که «واجد همه اشیاء» می شود و عقلی که «همه اشیاء را می آفریند» با اصطلاحات عقل بالقوه و عقل فعال نام برده شده است. عقل بالقوه به عنوان قوه ای در نفس یک شخص معرفی شده است؛ ولی عقل فعال جوهر مجرد ازلی و ثابتی است که به عنوان علت محرک و مؤثر عقل انسان عمل نموده و امکان انتزاع تصورات کلی از صور حسی خیالی را میسر می سازد. علاوه بر عقل بالقوه و عقل فعال، این سنت فلسفی مراتب مختلف دیگری را میان قوه و فعلیت در عقل انسان معرفی نموده و هر کدام را با اصطلاح خاصی نام برده است. در علم النفس فارابی، اصطلاح «عقل» دارای چهار معنای متفاوت است: 1- عقل بالقوه، 2- عقل بالفعل، 3- عقل بالمستفاد، 4- عقل فعال(فارابی،1379).

در دوره معاصر دو نگاه به عقل مشاهده می شود عقلانیت ابزاری در اثر غلبه آمپریسم و حس گرایی، مبادی غیر حسی دانش تجربی را انکار کرد و روش های استقرایی را جایگزین روش های قیاسی نمود و پس از آن به نقش گزاره های غیر حسی در دانش تجربی واقف شد و ارزش معرفتی و جهان شناختی این گزاره ها را انکار کرد.به نظر هابرماس کنش های افراد درگیر در کنش ارتباطی، نه از طریق حسابگری خودخواهانه موفقیت، بلکه از طریق کنش های تفاهم آمیز هماهنگ می شود. به نظر هابر ماس عقل ارتباطی بارزترین و فراگیر ترین پدیده بشری است. همین کنش است که بنیاد زندگی اجتماعی و فرهنگی همه علوم انسانی را تشکیل می دهد(هابر ماس،1380).

مخالفت با نسبیت ‌گرایی افراطی و تأکید بر ویژگی جهان‌شمولی عقل از دیگر مضمون‌های مشترک عقل ابزاری و عقل ارتباطی به شمار می‌رود. این نظریات در عین حال که ویژگی‌های خاص اجتماعی و حتی فردی و شخصی انسان‌ها و جوامع را می‌پذیرند، بر همسانی، تعامل و تناسب میان انسان‌ها و اجتماعات و حتی زبان‌های مختلف تأکید می‌ورزند. به نظر عقل ابزاری افراد و جوامع انسانی در عین حال که در صورت کثرت دارند، دارای بنیادهای حداقل و مشترکی به صورت ثابت و عام نیز هستند؛ بنیادهایی که مبنای فهم و مفاهمه و ارتباطات و تبادلات را تشکیل می‌دهند. این نظریه عقل را اساس فهم و مفاهمه به‌شمار آورده و معتقد است که چون اصول و بنیادهای نخستین عقل ثابت و عام‌اند، این مفاهمه و تبادل یافته‌ها و برداشت‌ها ممکن و قابل ارزیابی است. هابرماس به عنوان بیان کننده عقل ارتباطی نیز با پذیرش هماهنگی دانش و شناخت به لحاظ اجتماعی و اینکه در هر لحظه تجربۀ تاریخی ما آنها را مشروط می‌سازد، بر ویژگی عام و جهان‌شمول عقل تأکید می‌کند. وی در عین حال که زمینه‌مند بودن عقل را می‌پذیرد، ولی برخلاف پست‌ مدرنیست‌ها معتقد است که معیارهای خود عقل مستقل از زمینۀ خاص آن است(هابرماس،1380).

تحقیقات بسیاری  در زمینه عقل و انواع و ملازمات عقل انجام گرفته است برخی از تحقیقات مانند محقق داماد (1388) در تحقیقی تحت عنوان نظریه عقل در فلسفه فارابی نظریه عقل فارابی را اینگونه بیان می کند نظریه فیلسوف مسلمان یعنی فارابی در خصوص عقل به مبانی روانشناختی مابعدطبیعی آن مربوط می شود، مهاجرنیا (1390)در تحقیقی تحت عنوان شناخت عقلی در نظرفارابی نظریه عقل فارابی را چنین عنوان می کند عقل منبع شناخت حسی از محسوسات است زیرا صور محسوسات در حس منقش می گردد و ایجاد معرفت می کند.خادمی (1385)در تحقیقی تحت عنوان چگونگی پیدایش کثیر از واحد از دیدگاه فارابی فیض را باقیود متعدد سلبی تبیین می کند و اولین مصادیق را عقل نخستین معرفی می کند.اما تحقیقی که بتوان به درستی روش های عقلی  مناسب را مقایسه و وجوه افتراق و اشتراک آنها را مطرح کند شاید کمتر وجود دارد که باعث شده محقق در پی آن برآید تا تحقیق حاضر را ارائه دهد و با توجه به نظریات عقلی حاضر دلالت های تربیتی را نیز استخراج کند. به این گونه که با معرفی مفهوم عقل ابزاری و عقل ارتباطی و در نتیجه استخراج افتراقات و اشتراکات و در آخر استنتاج دلالت های تربیتی به ما کمک می کند تا به شناخت مناسب  از نظریات عقلی جدید دست یابیم. با توجه به این هدف سعی برآن داریم تا به این سوال پاسخ دهیم که مفهوم عقل ابزاری و ارتباطی به چه معناست عقل از دیدگاه فارابی در کدام یک از حوزه های عقل ابزاری و عقل ارتباطی قرار می گیرد و وجوه افتراق و اشتراک آن کدامند و چه دلالت های تربیتی را می توان با توجه به این نظریات مرتبط با عقل استخراج کرد؟

 

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش:

1-2-1- اهمیت و ضرورت نظری

1. توسعه شناخت از نظریات عقل ابزاری و عقل ارتباطی
2. توسعه شناخت از جایگاه نظریه عقل فارابی و نسبت آن با نظریات عقل جدید

 

1-2-2- اهمیت و ضرورت کاربردی

1.کمک به دانشجویان رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه،الهیات) با نظریه عقل فارابی

2.کمک به اساتید رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه، الهیات)برای تدریس درس فلسفه اسلامی در خصوص نظریه عقل فارابی.

 

1-3- گزاره های پژوهش

1-3-1- هدف کلی و اهداف جزئی پژوهش :

هدف کلی این پژوهش مقایسه نظریه عقل فارابی با نظریات عقل ابزاری و ارتباطی و دلالت های تربیتی آن می باشد .

1. شناسایی مفهوم عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی
2. شناسایی عقل از دیدگاه فارابی
3. شناسایی وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی
4. شناسایی دلالت های تربیتی عقل فارابی با توجه به عقل ابزاری و عقل ارتباطی

 برای رسیدن به هدف کلی تحقیق ، اهداف جزئی زیر تدوین شده است:

1-3-2- فرضیه ها و سوالات پژوهش:

بر اساس هدف های جزئی، سوال های پژوهشی زیر تدوین گردیده است:

1. مفهوم عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی چیست؟
2. مفهوم عقل از دیدگاه فارابی به چه معناست؟
3. وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و ارتباطی چیست؟
4. دلالت های تربیتی عقل فارابی با توجه به عقل ابزاری و عقل ارتباطی چیست؟

 

1-4- تعریف مفاهیم تحقیق

تعریف مفهومی از یک پدیده بیانی است که آن پدیده را در موقعیت های مختلف تعریف می کند. تعریف مفهومی در همه جا کاربرد دارد و اکثرا باید آن را در نظریه های تربیتی و سابقه های علمی بررسی کنیم .

بررسی مقایسه ای (تطبیق) : شناخت یک پدیدار یا دیدگاه در پرتو مقایسه به عبارت دیگر توصیف و تبیین مواضع وفاق و خلاف(قراملکی،1385؛294).

عقل: معناى اصلى عقل در لغت عرب، منع، نهى، امساک، حبس و جلوگیری است(غزالی،1412) معانى دیگر عقل نیز از همین معنا اخذ شده،با آن مناسبت دارد. مثلا که به وسیله‏اى که شتر را با آن مى‏بندند «عقال» گفته مى‏شود، چون شتر را از حرکت بازمى‏دارد. به عقل انسان نیز عقل گفته مى‏شود چون او را از جهل و کردار زشت باز مى‏دارد. خلیل نحوى مى‏گوید:«عقل نقیض جهل است  (دیلمی،1398). فارس بن زکریا نیز وجه تسمیه عقل را این مى‏داند که انسان را از گفتار و کردار زشت بازمى‏دارد.   جرجانى هم معتقد است عقل صاحبش را از انحراف به راه کج منع مى‏کند) ابن سینا،1403). مى‏بینیم که لغت‏ شناسان،گذشته از بیان معناى اصلى عقل که منع است،به ابعاد یا کارکردهاى مهم عقل یعنى دو جنبه معرفتى و ارزشى عقل نیز اشاره کرده‏اند.

عقل ابزاری:جهت گیری اصلی عقلانیت ابزاری تسلط آدمی بر طبیعت است. فرانسیس بیکن با رویکرد به این معنا در کتاب نو ارغنون گفت که دانایی توانایی است. ماکس وبر رفتارهای انسان غربی را که متاثر از غلبه عقلانیت ابزاری است، کنش های عقلانی معطوف به هدف می داند، یعنی رفتارهای که متوجه هدف های دنیوی قابل دسترس است.تکنولوژی، صنعت و بروکراسی ازآثار و نتایج غلبه این معنای عقلانیت شمرده شده است(جهانگیری،1369).

این تحقیق به منظور بررسی میزان تأثیر فعالیت های کانون های فرهنگی تربیتی بر رفع نیازهای دانش آموزان مقطع متوسطه از دیدگاه اولیاء دانش آموزان در شهر کرمان انجام گردیده است. جامعه آماری این پژوهش دانش آموزان مقطع متوسطه عضو کانون های فرهنگی تربیتی شهر کرمان در سال 89 – 88  می باشند. تحقیق به صورت سرشماری انجام گرفت و پرسشنامه به اعضای کانون ها داده شد تا والدین با مشورت دانش‌آموزان آن را تکمیل کنند. تعداد 84 پرسشنامه جمع آوری شد. با توجه به موضوع به روش علی –  مقایسه ای برای تبیین تأثیر متغیر مستقل برمتغیر وابسته انتخاب شد. ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه ای شامل 14 سؤال و با ضریب روایی 773/0 و ضریب پایانی 825/0 بود. در تجزیه و تحلیل داده ها از طریق محاسبه فراوانی به میانگین خطای معیار، جدول فراوانی، جعبه ای و نمودارهایی در سطح استنباطی از آزمون T زوجی استفاده شده است. یافته های پژوهش مبین آن است که فعالیت های کانون های تربیتی بر  رفع نیازهای دانش آموزان مقطع متوسطه تأثیر دارد. برگزاری برنامه های متنوع مطابق با نیازهای دانش آموزان، هدفمند کردن برنامه های کانون، گسترش مراکزکانون ها در تمامی مناطق شهر، استفاده از مربیان با تجربه و متخصص در کلاس ها از جمله پیشنهادات این پژوهش می باشد.

کلید واژه:

فعالیت های تربیتی، نیازهای دانش آموزان، مقطع متوسطه، دیدگاه اولیاء

 

 

فصـل اول : طـرح مسئـله

عنوان                                                                                                                     صفحه

مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………1

1-1 .موضوع پژوهش …………………………………………………………………………………………………2

1-2 .بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………..2

1-3 .ضرورت انجام تحقیق ………………………………………………………………………………………….5

1-4 .هدف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………..7

1-4-1 . هدف کلی ……………………………………………………………………………………………………7

1-4-2 .هدفهای جزئی ……………………………………………………………………………………………….7

1-5 .سوالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………7

1-5-1 .سوال اصلی ……………………………………………………………………………………………………7

1-5-2 .سوالات فرعی ………………………………………………………………………………………………..7

1-6 .تعریف مفاهیم و اصطلاحات…………………………………………………………………………………8

1-6-1 .تعریف نظری …………………………………………………………………………………………………8

1-6-2 .تعریف عملیاتی ………………………………………………………………………………………………9

1-7. استفاده کنندگان از طرح ……………………………………………………………………………………..9

فصـل دوم : پیشـینه تحقیـق

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………..10

بخش اول ……………………………………………………………………………………………………………….10

2-1 .مبانی نظری ……………………………………………………………………………………………………..12

2-1-1 .فعالیت های اوقات فراغت………………………………………………………………………………12

2-1-2 .اهداف کانون ………………………………………………………………………………………………12

2-1-3. ماهیت وجودی کانون ها ………………………………………………………………………………..13

2-1-4. ویژگی های کانون ………………………………………………………………………………………..14

2-1-5. سیاست ها ……………………………………………………………………………………………………14

2-1-6. ماهیت برنامه ها …………………………………………………………………………………………….15

2-1-7 .اصول سیاست کانون ……………………………………………………………………………………..16

2-1-8 .ویژگی های مهم کانون …………………………………………………………………………………17

2-1-9 .برنامه های کانون ………………………………………………………………………………………….18

2-1-9-1 .برنامه های عمومی …………………………………………………………………………………….18

2-1-9-2 .کارگاه های آموزشی ………………………………………………………………………………..19

2-1-9-3 .انجمن ها …………………………………………………………………………………………………19

2-1-9-3-1 .حوزه انجمن…………………………………………………………………………………………19

2-1-9-3-2 . اهداف ………………………………………………………………………………………………20

2-1-9-3-3 . اصول حاکم بر انجمن …………………………………………………………………………..20

2-1-9-3-4 . تعریف انجمن ……………………………………………………………………………………..20

2-1-9-3-5  .وظایف عمومی انجمن ………………………………………………………………………….21

2-1-9-3-6 .وظایف اختصاصی انجمن ……………………………………………………………………….23

2-1-9-3-7  .ارکان انجمن ……………………………………………………………………………………….30

بخش دوم ………………………………………………………………………………………………………………35

2-2 .نیازهای انسان از دیدگاه دانشمندان ………………………………………………………………………35

بخش سوم ………………………………………………………………………………………………………………43

2-3 .پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………………………….. 43

2-3-1 .تحقیقات انجام شده در داخل کشور………………………………………………………………….43

2-3-2 .تحقیقات انجام شده در خارج از کشور …………………………………………………………….50

2-4 .خلاصه فصل دوم ……………………………………………………………………………………………..53

2-5 .چارچوب نظری پژوهش ……………………………………………………………………………………54

2-6 .مدل تحلیلی پژوهش …………………………………………………………………………………………55

فصـل سـوم : روش تحقیـق

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………….56

3 . روش اجرای تحقیق ……………………………………………………………………………………………..56

3-1 . نوع تحقیق ……………………………………………………………………………………………………..56

3-2 . انواع متغیر ………………………………………………………………………………………………………56

3-3 . داده های مورد نظر …………………………………………………………………………………………..56

3-4 . شیوه های جمع آوری داده ها …………………………………………………………………………….56

3-5 . ابزارهای تحقیق ……………………………………………………………………………………………….57

3-6 . تعریف جامعه آماری ، حجم نمونه ……………………………………………………………………..57

3-7 . روایی ……………………………………………………………………………………………………………57

3-8 . پایانی …………………………………………………………………………………………………………….57

3-9 . روش تجزیه و تحلیل داده ها………………………………………………………………………………58

 

فصـل چهـارم : تجـزیه و تحلیـل داده هـا

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………….59

4-1 .تاثیر فعالیت ها بر رفع نیازهای عمومی …………………………………………………………………..59

4-2-1 .تاثیر نشست ها در رفع نیازهای به گروه محبت ……………………………………………………62

4-2-1-1 . تاثیر فعالیت بر پذیرش مسئولیت اجتماعی …………………………………………………….64

4-2-1-2 . تاثیر فعالیت ها بر تمایل به صحنه های اجتماعی ……………………………………………..67

4-2-1-3 . تاثیر فعالیت ها بر میزان آشنایی با برنامه های تحقیقاتی ……………………………………69

4-2-1-4 .تاثیر فعالیت ها بر میزان آگاهی مذهبی ………………………………………………………….72

4-2-1-5  .تاثیر فعالیت ها بر میزان آشنایی با کلام وحی …………………………………………………74

4-2-2 .تاثیر فعالیت ها بر رفع نیازهای فیزیولوژیک ……………………………………………………….76

4-2-3  .تاثیر فعالیت ها بر رفع نیاز توانمندی علمی ………………………………………………………..79

4-2-3-1 .تاثیر فعالیت ها بر میزان فعالیت های علمی ……………………………………………………..81

4-2-3-2 .تاثیر فعالیت ها بر میزان توانمندی فردی ………………………………………………………..84

4-2-3-3  .تاثیر فعالیت ها بر میزان اطلاعات نرم افزاری …………………………………………………86

4-2-4  .تاثیر فعالیت ها بر نیازهای خویشتن شناسی ………………………………………………………..89

4-2-4-1 .تاثیر فعالیت ها بر رفتارهای صحیح اجتماعی ………………………………………………….91

4-2-4-2  .تاثیر فعالیت ما بر رشد اجتماعی ………………………………………………………………….94

4-2-4-3 .تاثیر فعالیت بر روحیه همکاران و تعاون …………………………………………………………96

4-2-4-4 .تاثیر فعالیت ها بر میزان خویشتن شناسی ………………………………………………………..99

4-2-4-5 . تاثیر فعالیت ها بر حدود ذوق ادبی …………………………………………………………….101

 

فصـل پنجـم : بـحث و نتیجـه گیـری

مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………..104

5- بررسی سوال های تحقیق …………………………………………………………………………………….104

5-1 . سوال فرعی اول …………………………………………………………………………………………….105

5-1-1 . پذیرش مسئولیت اجتماعی …………………………………………………………………………..106

5-1-2 . فعالیت در صحنه های اجتماعی …………………………………………………………………….106

5-1-3 . برنامه های تحقیقاتی …………………………………………………………………………………..107

5-1-4 . آگاهی های مذهبی ……………………………………………………………………………………107

5-1-5 . کلام وحی ……………………………………………………………………………………………….108

5-2 . سوال فرعی دوم …………………………………………………………………………………………….108

 

5-3 . سوال فرعی سوم ……………………………………………………………………………………………109

5-3-1 . فعالیت های علمی ………………………………………………………………………………………110

5-3-2 . توانمندی فردی …………………………………………………………………………………………110

5-3-3 . اطلاعات نرم افزاری …………………………………………………………………………………..111

5-4 . سوال فرعی چهارم …………………………………………………………………………………………111

5-4-1 . رفتارهای صحیح اجتماعی …………………………………………………………………………..112

5-4-2 . رشد اجتماعی ……………………………………………………………………………………………112

5-4-3 . همکاری و تعاون ……………………………………………………………………………………….113

5-4-4 . میزان خودیابی …………………………………………………………………………………………..114

5-4-5 . حدود ذوق ادبی ………………………………………………………………………………………..114

5-5 . بحث و بررسی ………………………………………………………………………………………………115

5-5-1 . نتیجه سوال فرعی اول …………………………………………………………………………………115

5-5-1-1 . بررسی مسئولیت  اجتماعی ……………………………………………………………………….116

5-5-1-2 . بررسی صحنه های اجتماعی …………………………………………………………………….116

 5-5-1-3 . بررسی برنامه های تحقیقاتی …………………………………………………………………….116

5-5-1-4 .بررسی آگاهی های مذهبی ……………………………………………………………………….116

5-5-1-5 . بررسی آشنایی با کلام وحی …………………………………………………………………….117

5-5-2 . بررسی سوال فرعی دوم ………………………………………………………………………………117

5-5-3 . بررسی سوال فرعی سوم ………………………………………………………………………………117

5-5-3-1 . بررسی فعالیت های علمی ………………………………………………………………………..117

5-5-3-2 . بررسی توانمندی فردی ……………………………………………………………………………118

5-5-3-3 . بررسی اطلاعات نرم افزاری………………………………………………………………………118

5-5-4 . بررسی سوال فرعی چهارم …………………………………………………………………………..118

5-5-4-1 .بررسی رفتارهای صحیح اجتماعی ………………………………………………………………118

5-5-4-2 .بررسی رشد اجتماعی ………………………………………………………………………………118

5-5-4-3 .بررسی روحیه همکاری و تعاون …………………………………………………………………119

5-5-4-4 .بررسی میزان خویشتن شناسی ……………………………………………………………………119

5-5-4-5  .بررسی حدود ذوق ادبی ………………………………………………………………………….119

5-5. محدودیت های تحقیق …………………………………………………………………………………….124

5-6. پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………….124

مقدمه:

اوقات فراغت را می توان مهمترین و دلپذیرترین اوقات انسان ها دانست. این اوقات برای مومنین لحظه ی نیایش با معبود، برای عالمان دقایق تفکر و تامل و برای هنرمندان زمان ساختن و ابداع و اختراع است در عین حال برای عده ای نیز این اوقات به جای فراغت ملال آورترین لحظه هاست. (ظهیری و افتخاری،  1385: 12)

اوقات فراغت از دیدگاه عالمان، جامعه شناسان و دانشمندان به حدی مهم است که معتقدند، موجودیت و اصالت فرهنگ های جامعه بر مبنای فرصت ها و اوقات فراغت افرادی که در آن جامعه زندگی می کنند پی ریزی شده است. (ظهیری و افتخاری،  1385: 13)

حضرت علی (ع) می فرماید:

از دست دادن فرصت، اندوهبار است. (دشتی، 1375 : 653)

پرکردن اوقات فراغت دانش آموزان و برنامه ریزی برای هدایت رفتاری و شکوفا کردن استعدادهای خداداد آنان از ارکان فلسفه وجودی معاونت پژوهشی وزارت آموزش و پرورش است. فضای مدرسه هر چند از امکانات پرورشی و مربیان کارآمد هم برخوردار باشد به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای روانی وتربیتی کودکان و نوجوانان باشد. دانش آموزان ساعاتی را در مدرسه به آموزش و فراگیری دروس دارند و بخشی دیگر از اوقات را در خانه و در کنار والدین می‌گذرانند. علاوه بر این دو برهه، زمان دیگری نیز وجود دارد که در رشد استعدادها یا ایجاد مشکلات روانی و رفتاری آنان نقش چشمگیری دارد و آن وقتی است که دانش آموزان نه در خانه اند و نه در مدرسه بلکه به مقتضای سن وسال در جمع همسالان و دوستان می بایستی اوقات خود را در اماکنی که تحت نظارت مربیان متعهد و مجرب و کارشناس و امور کودکان و نوجوانان و جوانان اداره می شود پر و غنی نمایند. ( دفتر مرکزی کانون ها، 1370 )

اندیشه تاسیس و راه اندازی کانون های فرهنگی، تربیتی ریشه در همین برداشت ها دارد. کانون‌های فرهنگی و تربیتی با بهره گرفتن از زمینه های متنوع فرهنگی، هنری، ادبی،گام هایی را در جهت وصول به اهداف عالیه خود بر می دارد. نیازهای جسمی و روانی و اخلاقی دانش آموزان ایجاب می کند که برنامه ریزی لازم و دقیق برای پاسخ به آن احتیاجات از طرف دستگاه های ذیربط صورت گیرد و نسبت به سازندگی و ایجاد فضاهای پرورشی با جاذبه برای نوجوانان و جوانان مبادرت گردد و برای آنان امکانات و برنامه های پرورشی کارآمد مهیا شود همچنین باید آنان را در جریان رشد و سازندگی کشور سهیم نمود و به کار گرفت و در امور اجتماعی و سیاسی جامعه دخالت داد و به حساب آورد. تشکیل کانون های فرهنگی تربیتی توسط وزارت آموزش و پرورش گامی است در این راستا و سرآغازی است برای پیدایش یک تحول که باید با برنامه‌ریزی‌های اصولی و صحیح به سر منزل مقصود برسد. از طرفی ویژگی های فرهنگی کشور و نیازهای گسترده نسل جدید اعم از کودک و نوجوان و جوان و همچنین توسعه کانون ها چنین اقتضا می‌کند که در زمینه برنامه ریزی محتوایی و اجرایی دقت نظر کافی مبذول شود. بدیهی است هرگونه سیاست گذاری و برنامه ریزی برای رسیدن به وضع مطلوب نیاز به شناخت وضع موجود می باشد. یعنی شناخت نیاز ها، تمایلات،  علاقه و گرایش ها و نگرش دانش آموزان به انواع فعالیت های فوق برنامه و فراغت و برنامه ریزی و تدارک امکانات لازم یک ضرورت برای کانون‌های فرهنگی و تربیتی می باشد.

کانون های فرهنگی تربیتی به عنوان یکی از متولیان امر تعلیم و تربیت دانش آموزان به خصوص در اوقات فراغت آنها می باشد و از آنجا که هدف نهایی این کانون ها رشد همه جانبه استعدادهای دانش آموزان در رسیدن به مقصد نهایی در این پژوهش سعی شده است. میزان دستیابی این کانون ها به اهدافشان با توجه به نیازهای اصلی آنها بررسی شود.

موضوع پژوهش:

میزان تاثیر فعالیت های کانون های فرهنگی تربیتی بر رفع نیاز های دانش آموزان مقطع متوسطه از دیدگاه اولیاء دانش آموزان شهر کرمان.

1-2. بیان مسئله:

سرمایه گذاری مادی و معنوی برای رشد سالم و تربیت صحیح کودکان و نوجوانان و جوانان، در واقع اساسی ترین و مهم ترین سرمایه گذاری خانوادگی و اجتماعی و مالی می باشد. این سرمایه‌گذاری از جنبه های مختلف انسانی، فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی حائز اهمیت می باشد. توجه به نوجوانان مستلزم تأمین نیازهای زیستی، روانی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آنان می باشد. نحوه‌ی تربیت نیازمند شرکت و تصمیم گیری خود نوجوانان، والدین، مربیان، متخصصان تعلیم و تربیت می باشد. کمک نهادهای اجتماعی شامل ایجاد تسهیلات لازم اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در راستای اهداف فوق برای نوجوانان و جوانان می باشد. ( احمدیان راد،1387)

آموزش و پرورش در هر جامعه یکی از نهادهای تأثیرگذاری است که انتظار می رود به طور متوازن و متعادل به جنبه های مختلف وجودی انسان توجه داشته و زمینه ها و اسباب لازم را برای رشد همه جانبه ی دانش آموزان فراهم سازد. ( رضایی، 1387 )

بنابراین در آموزش و پرورش امروزی نه تنها پیشرفت معلومات بلکه رشد شخصیت و سلامت روان دانش آموزان نیز ضروری به نظر می رسد. ( مقدم، 1381)

از طرفی کمتر متفکر یا فیلسوفی وجود داشته است که به اهمیت مرحله بلوغ و نوجوانی و ضرورت توجه به آموزش و پرورش نوجوانان اشاره نکرده باشد. نوجوانی دوره ای منحصر به فرد در جریان رشد آدمی است. در این دوره تغییرات زیادزیستی، اجتماعی،کیفیت فرایندهای شناختی، عاطفی، اخلاقی را تحت تاثیر قرار می دهد ( شهرآرای، 1384)

یکی از دوره های حساس در زندگی فردی و اجتماعی انسان دوره متوسطه است که با نوجوانان سروکار دارد. این دوره به علت مشخصات ویژه اجتماعی و روانی دانش آموزان با سایر دوره های تحصیلی مشترکات و تفاوت هایی دارد و از یک طرف با مرحله کودکی ارتباط پیدا می کند از طرف دیگر با دنیای جوانی پیوند می خورد. گروه سنی مشغول به تحصیل در این دوره بیشتر نوجوانان 13- 18 سالگی می باشند. و صاحب‌نظران این دوره را با تعابیر گوناگون معرفی کرده‌اند، بعضی این دوره را « نقطه عطف زندگی » و بعضی « زمان جستجوی هویت »  و یا « طوفان فشار» یا « تولدی جدید» نام نهاده اند و از نظر پیامبرگرامی اسلام (ص) دوره وزارت نامبرده شده است.  ( کاظم زاده، 1377)

 از طرفی آموزش متوسطه ( دبیرستان ها ) به لحاظ اینکه در دوره ای حساس از شکل گیری حیات و شخصیت دانش آموزان ارائه می‌گردد و بزرگترین منبع تامین و تربیت نیروی انسانی است دارای نقش جایگاه و اهمیت خاص است برای آموزش متوسطه می توان یک نقش عام وکلی در نظر گرفت و آن « پرورش انسان» است. (فیوضات، 1384)

باید برنامه های مدرسه و فعالیت های روزمره دانش آموزان را به سمت کاربردی و جذاب کرد و یا اینکه مجموعه‌هایی به صورت موازی در کنار مدارس این وظیفه را انجام دهند.                        ( حکیمی،1388  )

اولین گام برنامه ریزی آینده، متکی بر نگاه به گذشته است. در این نگاه شناخت اهداف کمی و کیفی برنامه ها، فعالیت های انجام شده، ضعف ها و قوت ها مهمترین مسائل و مشکلات و چالش‌ها و نیز تعیین نیازهای آتی از گذر این بستر راه را برای پیش بینی برنامه ها و چشم اندازها و افق های آینده می گشاید. طراحی و تدوین برنامه ها با توجه به بررسی و تحلیل وضعیت گذشته امکان پذیر است و پیش بینی هر برنامه ای اعم از کوتاه مدت، میان مدت یا دراز مدت منوط به شناخت هر چه دقیق تر از وضعیت گذشته است.

بر اساس مصوبه اسفندماه سال 1358 شورای انقلاب و همچنین به موجب قانون انحلال  پیشاهنگی در سال 1364 اداره کلیه اماکن، کاخ های جوانان و خانه های پیشاهنگی سابق به تشکیلات امور تربیتی وزارت آموزش و پرورش محول شد. معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش از سال1366  با بهره گرفتن از آن اماکن وکاخ ها و خانه های پیشاهنگی به فعالیت های کانون ها با هدف تامین و غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان و رشد و شکوفایی استعداد های نهفته آنان، پس از تشکیل جلسات با صاحبنظران مشاوران به کارشناسان خبره مطالعات دقیق و عمیق پیرامون اهمیت و ضرورت غنی سازی اوقات فراغت نوع برنامه ها نحوه ی اجرای و بررسی فعالیت های اوقات فراغت در سایر کشورها به موجب اساسنامه کانون ها ( که نهایتاً در پانصد و سومین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش مورخه 30/11/68) به تصویب رسید آغاز نمود ( دفتر مرکزی کانون‌ها، 1382)

در این پژوهش بنای کار بر تئوری مازلو می باشد که وی نیازمندی ها را به ترتیب درجه اهمیت چنین طبقه بندی می کند:

1- نیاز به آب، غذا، تنفس.

2- نیاز به تأمین سلامت و دوری از خطر.

3- نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن که از نیرومندترین نیازهای انسان است.

این سه دسته احتیاج که در کودکان خردسال و نوزادان مشاهده می شوند اساس سایر نیازها به شمار می روند. بدون ارضای کافی این نیازها کودکان و بزرگسالان توجه و انرژی لازم برای پرداختن به ارضای سایر نیازها را ندارد.

دانش آموز وقتی در کلاس خوب فعالیت خواهد کرد که بداند غذایش به موقع حاضر است یا بداند خانواده اش را هنگام برگشتن سالم خواهد یافت، و از محبت متقابل اطرافیانش برخوردار خواهد شد.

4- نیازهای مربوط به عزت نفس ( احترام شخصی ) که به صورت احترام به دیگران منعکس می‌شوند.

5- نیازهای درجه ی پنجم که عبارتند از: خودشناسی، احساس لیاقت  و کفایت شخصی، ابتکار.

رشد و تکامل و ادامه زندگی خویشاوند و رضایت بخش (شعاری نژاد، 1372 : 264).

این پژوهش قصد دارد میزان تأثیر فعالیت های کانون های فرهنگی تربیتی را بر نیازهای دانش آموزان عضو بررسی کند.

 

1-3.ضرورت انجام تحقیق:

به راستی که دل ها خسته می شوند همان طوری که بدن ها خسته می شوند پس تازه یافته های حکمت را برای این دلها بجوئید .« حضرت علی (ع) »

در تعلیم و تربیت اسلامی انسان موجودی دارای کرامت و اختیار برای درک معارف و آگاهی است. انبیاء الهی به وسیله تعلیم و تربیت هدفی جز رشد و تکامل انسان و رسیدن به فضایل اخلاقی نداشته اند. انسان به دلیل داشتن حقیقتی مستقل و فطرت الهی که در او به ودیعت نهاده شده است برای رسیدن به قله های معرفت آفریده شده است. به عبارت دیگر میزان معرفت و کمال انسان به میزان شناختی است که به دست آورده است. ( حیدری و همکاران  1384 : 215)

جهان خلقت مجموعه ای است هدفدار که هیچ عنصری در آن لغو و بیهوده آفریده نشده است. این مساله به روشنی در قرآن مجید تصریح گریده است که ” ما آسمان و زمین و آنچه مابین این دو است را بیهوده نیافریدیم”. در این میان انسان نیز از این قاعده مستثنی نیست، بلکه برای او به عنوان خلیفه الله و اشرف مخلوقات خداوند شان عظیم و آرمانی بلند منظور شده است. انسان موجودی مختار، متعهد و مسئول است و آنچه وی را به مطلوب هایش می رساند عمل خود اوست وی برای پیمودن راه تکامل و برای انجام ماموریت الهی خویش به مقدمات و لوازمی نیازمند است به همین منظور خداوند مجموعه ای از نعمت های خود را به عنوان سرمایه و توشه راه در اختیار او قرار داده است تا با به کار گیری آنها و از راه تجارت با آنها حال و آینده خود را تامین کند. یکی از موهبت های مهم الهی که در اختیار ما است عمر ما و زمان حضور ما در این کشتزار دنیاست . بدیهی است که هر انسانی از محدوده های زمانی خاص برای عمل و کشت محصول برخوردار است فقط درظرف این لحظه لحظه های عمر است که می توان امکانات موقتی و بی ثبات این جهان را به ارزش های جاودانی و ماندگار مبدل ساخت. ( ظهیری، افتخاری، 1385 : 15)

از طرفی یکی از اهداف مهم فعالیت های مکمل و فوق برنامه، غنی سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان است. بهره گیری مناسب از اوقات فراغت یکی از مشکلات اساسی و پایه ای کودکان و نوجوانان است واین امر خود موجب تنش های فراوانی در زمینه های انتخاب شیوه پرکردن اوقات فراغت می گردد که غالبا آنان را به اضطراب و نگرانی های بسیاری دچار می کند و با از بین رفتن تعادل روحی آنها منجر می شود.  جامعه شناسان فراغت معتقدند که در صورت فقدان برنامه و آماده سازی برای بهره برداری از اوقات فراغت، فضای وسیع فراغت، دشمن شماره یک انسان‌های جامعه خواهد بود. این امر در مورد نوجوانان و جوانان و ابعاد دهشتناک خواهد داشت. جوانان با نیرو و انرژی وافر و تمایل به فعالیت نمی توانند خلاء زمانی را تحمل کند و آسیب ها و ناهنجارهای رفتاری و اجتماعی از همین خلاء نشات می گیرد. (احمدی و همکاران، 1384 :  442)

وجود ضرب المثل هایی چون « شیطان همیشه برای دست های خالی بدی می یابد » و بیکاری مادر بیماری است. ضرورت توجه به اوقات فراغت و چگونگی گذراندن آنها را یاد آور می‌شود.          ( ظهیری و افتخاری، 1385 :12 ).

شخصیت هر فرد که نمایانگر وحدت و هویت در حال تکامل اوست پیوسته تحت تاثیر عوامل گوناگون قرار دارد و اگر این عوامل سودمند و مفید باشند از سلامت لازم برخوردار خواهد شد و اگر ناسودمند باشد به اختلال و شخصیت منجر خواهد شد. یکی از عوامل بسیار مهم در رشد و تکامل شخصیت دانش آموزان فعالیت های تربیتی و اجتماعی هستند مشروط بر اینکه درست انتخاب و تنظیم و اجرا شوند. (سلجوقی، 1383 : 21 ).

شخصیت هر فردی در عمیق ترین ابعاد و گسترده ترین دامنه با فعالیت های آزادانه و داوطلبانه شکل می گیرد. در این میان تاثیرات پنهان و غیر مستقیم اردوها، بازدیدها وگردش های علمی بارز است . زیرا امکان همکاری و مشارکت دانش آموزان در متن برنامه ها و فعالیت های تربیتی بسیار کاراتر، عمیق تر و پایدارتر از حضور در برنامه هایی است که در فضاهای سنگین و محدود و بدون مشارکت تحقق می یابد( فضلی خانی و همکاران، 1383 : 63 ).

قریب به دو دهه از فعالیت های کانون ها در سطح کشور می گذرد.  در این مدت کانون ها با فراز و نشیب هایی مواجه بوده وبرنامه های متنوعی در آن طراحی و به مرحله اجرا در آمده است و اینک در مواجهه با پیشرفت های تکنولوژی و فن آوری اطلاعات و ارتباط و با توجه به فضای تحولات دنیای جدید روبه رو شدن و گرایش های متمایز و گسترده تری نسبت به گذشته دارند. برای این منظور تدوین برنامه های جدید و متناسب با نیازهای روز جامعه دانش آموزی برای مقابله با عوامل تهدیدکننده در ابقای فعالیت‌های تعریف شده در کانون بر اساس اصل دوم ترمودنیامیک و همچنین ضرورت ایجاد تغییرات جدی در نگرش برنامه ریزان و مجریان نیازمند یک اقدام جدی با پشتوانه علمی و مطالعاتی می باشد که در ضمانت اجرای آن از انجام هر برنامه ای که به شکل سلیقه ای و بدون رویه مشخص صورت پذیرد باید اجتناب شود. ( دفتر مرکزی کانون ها، 82 )

1-4. هدف تحقیق

1-4-1. هدف کلی:

تعیین میزان تاثیر فعالیت های کانون های تربیتی بر رفع نیازهای دانش آموزان مقطع متوسطه از دیدگاه اولیاء آنها

1-4-2. هدف های جزئی:

1- شناسایی تاثیر فعالیت های کانون ها تربیتی بر رفع نیاز های اجتماعی دانش آموزان مقطع متوسطه از دیدگاه اولیاء آنها.

2- شناسایی تاثیر فعالیت های کانون های تربیتی بر رفع نیازهای جسمانی دانش آموزان مقطع متوسطه از دیدگاه اولیاء آنها.

3- شناسایی تاثیر فعالیت های کانون تربیتی بر رفع نیازهای علمی آموزشی دانش آموزان مقطع متوسطه از دید گاه اولیاء آنها.

4- شناسایی تاثیر فعالیت های کانون تربیتی بر رفع نیاز های خویشتن شناسی دانش آموزان مقطع متوسطه از دیدگاه اولیاء آنها.

1-5. سوالات تحقیق

1-5-1. سئوال اصلی:

آیا فعالیت های کانون ها تربیتی بر رفع نیاز های عمومی دانش آموزان مقطع متوسطه از دیدگاه اولیاء آنها تاثیر دارد؟

1-5-2. سئوالات فرعی:

1- آیا نشست های فرهنگی، اجتماعی، ( مجامع گفتگو، جلسات پرسش و پاسخ و… ) و همچنین محافل( قرآنی، شعر، نیایش ) در رفع نیازهای تعلق به گروه و محبت آنها از دیدگاه اولیاءشان موثر بوده است؟

2- آیا فعالیت های ورزشی ( تنیس روی میز و والیبال و … ) رفع نیازهای فیزیولوژیکی آنها از دیدگاه اولیاءشان موثر بوده است ؟

3- آیا فعالیت های علمی ( کامپیوتر، امداد و کمک های اولیه ) در رفع نیازها به توانمندی و کفایت از دیدگاه اولیاءشان آنها موثر بوده است؟

1-آیا فعالیت های اردویی و بازدیدهای علمی همچون فعالیت های هنری ( خوشنویسی و نقاشی و … )  در رفع نیازهای خودیابی و خویشتن شناسی و نیاز به امنیت ( توام با نظم، قانونمندی ) آنها از دیدگاه اولیاءشان موثر بوده است؟

1-6 . تعریف مفاهیم مطرح شده در سوال ها یا فرضیه های تحقیق:

1-6-1. تعریف نظری:

تعریف کانون: کانون فرهنگی تربیتی مرکزی است که بر اساس مصوبه پانصد و سومین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش مورخ 30/1/68 و برابر مقررات مربوط به تشکیل شورای عالی آموزش و پرورش « که تنها اساسنامه و موسسات و واحد های آموزشی به تصویب این شورا می‌رسد » در سطح مناطق کشور تاسیس گردید. و ماموریت آنها صرفا آموزشی فرهنگی است.     ( سازمان دانش آموزی، 83 )

کانون به عنوان تقویت بنیان هویت دینی و ملی در دانش آموزان، مکمل فعالیت های درسی         ( آموزش رسمی ) و پرورشی مدارس و جهت تحقیق اهداف آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، رشد و شکوفایی استعداد های دانش آموزان غنی سازی اوقات فراغت و کسب مهارت های زندگی و توانمندیهای دانش آموزان در عرصه های مختلف پایگاهی برای تشکل های دانش‌آموزی پاسخ به مهمترین سئوالات و ابهامات دانش آموزان و ارائه خدمات به آنان در حوزه‌های فرهنگی، ادبی، هنری، ورزش، مهارت های اردویی و در قالب برنامه های عمومی، کارگاه های آموزشی ( مهارت آموزی ) و انجمن ها فعالیت می نمایند. (دفتر مرکزی کانونها،82 )

تعریف نیاز:

نیاز عبارت است از فاصله بین وضع موجود (آنچه که هست ) و وضعیت مطلوب ( آنچه که باشد ) که این اختلاف ممکن است مربوط به دانش، نگرش و یا مهارت هایی که فراگیران نیاز دارند تا به طور مؤثرتر رفتاری را انجام دهند باشد. ( علیزاده، 1387 ). 

کانون فرهنگی تربیتی:

مرکزی دانش آموزی است که تلاش دارد از طریق فعالیت های گروهی و اجرای برنامه های کاربردی، پویا و روزآمد در راستای تحقق اهداف وزارت آموزش و پرورش در دوره های مختلف تحصیلی به ویژه با بهره گرفتن از فرصت های مختلف اوقات فراغت دانش آموزان، در محیطی سالم و امن، ضمن تقویت هویت فرهنگی « دینی و ملی » و آشنایی عموم دانش آموزان با ارزش های فرهنگی زمینه ارتباط صمیمی و معاشرت سازنده اجتماعی دانش آموزان عضو را فراهم سازد تا وجدان جمعی، خوداتکایی و قدرت تصمیم گیری آنان را تقویت کند و برای زندگی اجتماعی و ایفای نقش موثر در تلاش همسو برای رسیدن به اهداف مشترک مهارت لازم را به دست آورند.

فعالیت های تربیتی:

در واقع مهمترین جنبه این نوع از فعالیت ها، متمرکز بر آموزش فعالیت های ذوقی و هنری دانش‌آموزان چه در محیط آموزشی و چه خارج از محیط آموزشی است. هدف عمده این نوع فعالیت‌ها، معطوف به آموزش و دادن اطلاعات به دانش آموزان برای چگونگی به فعل در آوردن استعداد های بالقوه ای است که در آنان وجود دارد . یکی از مهمترین جنبه های هنری و تربیتی فعالیت ها آشنایی دانش آموزان با اصول و مفاهیم موجود در آن فعالیت ها که باعث می گردد آنان با بصیرت، آگاهی و دانش بیشتری با پدیده های هنری و تربیتی برخورد نموده و بتوانند به طور اصولی نسبت به درک ماهیت فعالیت و نقد آن بکوشند.  ( سلجوقی، 1383 : 17)

1-6-2. تعریف عملیاتی:

تعریف عملیاتی فعالیت ها عبارتند از:

1- فرهنگی –  اجتماعی.

2- ورزشی.

3- علمی.

4- اردویی.

نیازها:

نیازها هم از طریق پرسشنامه سنجیده می شوند که سؤال 6 نیازهای فیزیولوژیک، سؤالات 1 تا 5 نیازهای متعلق به گروه، سؤالات 7 تا 9 نیازهای توانمندی علمی و سؤالات 10 تا 14 نیاز به امنیت را پاسخگو هستند.

1-7 . استفاده کنندگان از نتایج تحقیق:

اهداف، سیاست ها، ویژگی ها و برنامه های نوین کانون ها اقتضا می نماید که کانون در سطحی گسترده نگرشی جدیدی به اعضای خود داشته و با تحت پوشش قرار دادن آنها و با ارائه برنامه‌های گوناگون، زمینه ساز آینده های مطلوب و شایسته برای رشد و همنچنین شکوفایی آنها باشد. در صورت تایید فرضیه های این تحقیق نتایج این پژوهش می تواند مورد استفاده معاونت پرورشی سازمان آموزش و پرورش، کارشناسان امور فرهنگی هنری سازمان، همچنین مسئولین و معاونین کانون های فرهنگی تربیتی قرار گیرد تا با بازنگری بیشتر برنامه و اهداف کانون مسیر رسیدن به اهداف مطلوب کانون را فراهم آورند. 

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1 بیان مسئله.. 1

1-2 هدف پژوهش.. 5

1-3 سؤال پژوهش.. 5

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2-1 پیشینه نظری.. 8

2-1-1 مسئله پژوهش.. 8

2-1-2 انواع مسئله.. 10

2-1-2-1 انواع مسئله بر اساس نتایج حاصل از آن.. 10

2-1-2-1-1 مسئله افزایشی.. 10

2-1-2-1-2 مسئله اصلاحی.. 10

2-1-2-1-3 مسئله اثباتی.. 10

2-1-2-1-4 مسئله ردی.. 11

2-1-2-1-5 مسئله ترکیبی.. 11

2-1-2-2 انواع مسئله بر اساس اسم پرسشی.. 11

2-1-2-2-1 تحلیلی:.. 11

2-1-2-2-2 ادراکی.. 11

2-1-2-2-3 توصیفی.. 11

2-1-2-2-4 تاریخی.. 12

2-1-2-2-5 جغرافیایی.. 12

2-1-2-2-6 انسانی.. 12

2-1-2-2-7 کمی.. 12

2-1-2-2-8 سنجشی.. 12

2-1-2-2-9 تحلیل اعتبار.. 12

2-1-2-2-10 تفسیری.. 12

2-1-3 معیارهای مسئله پژوهشی مناسب.. 13

2-1-4 تفاوت سؤال و مسئله و مشکل.. 16

2-1-5 راه‌های دست‌یابی به مسئله پژوهش.. 17

2-1-6 تهدیدات و موانع انتخاب مسئله رساله.. 20

2-2 پیشینه پژوهشی.. 21

2-3 نتیجه‌گیری.. 32

فصل سوم: روش پژوهش

3-1 روش پژوهش.. 34

3-2 ابزار پژوهش.. 35

3-3 روش گردآوری اطلاعات.. 35

3-3-1 گام نخست: کسب اطلاعات و آمادگیهای لازم:.. 36

3-3-2 گام دوم: مطالعهی پژوهشهای مرتبط با موضوع و مطالعه پیشینه نظری   37

3-3-3 گام سوم: تدوین سؤالات محوری.. 37

3-3-4 گام چهارم: انجام مصاحبه‌های اولیه و درک نقاط قوت و ضعف آنها   38

3-3-5 گام پنجم: انجام و رعایت استلزامات پیش از مصاحبه:.. 38

3-3-5-1 ارائه راهنمای مصاحبه به مشارکت‌کنندگان.. 38

3-3-5-2 جلب رضایت و همکاری مشارکت‌کنندگان جهت انجام مصاحبه.. 38

3-4 ملاحظات اخلاقی.. 39

3-5 مشخص نمودن میدان پژوهش و نحوه دستیابی به مشارکت‌کنندگان:.. 40

 

3-6 انجام مصاحبه.. 42

3-7 نحوه کدگذاری اطلاعات گردآوری‌شده.. 44

3-8 شیوه تحلیل اطلاعات.. 46

3-9 اعتبار یافته‌های پژوهش.. 48

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

4-1 استخراج مفاهیم، مقوله‌ها و تم‌های حاصل از مصاحبه با دانشجویان دکتری علوم انسانی.. 51

4-2 استخراج مفاهیم، مقوله‌ها و تم‌های حاصل از مصاحبه با دانشجویان دکتری علوم پایه.. 73

4-3 استخراج تم‌های مشترک حاصل از مصاحبه با دو گروه دانشجویان رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه.. 88

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

5-1 نتایج و تفاسیر.. 92

5-1-1 تخصص علمی استاد راهنما.. 93

5-1-2 منش و ویژگی‌های شخصیتی استاد راهنما.. 94

5-1-3 توانمندی دانشجو.. 96

5-1-4 انگیزه دانشجو.. 98

5-1-3 مهارت های دست یابی به منابع کشف مسئله پژوهش.. 99

5-1-3-1 بهره‌گیری از طرح‌ها، اولویت‌ها و پیشنهادات پژوهشی.. 99

5-1-4 مکاتبه با افراد ذی‌صلاح.. 101

5-1-4 ویژگی‌های مسئله مناسب پژوهش.. 102

5-1-4-1 علاقمندی پژوهشگر به موضوع پژوهش:.. 102

5-1-4-2 بدیع بودن و پرهیز از تکرار گرایی در انتخاب مسئله پژوهش   105

5-1-4-3 کاربردی بودن و مفید بودن پژوهش.. 107

5-1-5 عوامل موثر در کشف مسئله مناسب پژوهش.. 108

5-1-5-1 مطالعه پژوهش‌های قبلی و کسب تخصص در زمینه مسئله پژوهش.. 109

5-1-6 تدارک توشه سفر پژوهش.. 110

5-1-6-1 توجه به مواد اولیه و امکانات در دسترس.. 110

5-1-7 فراز و نشیب‌های پیش روی محقق در انتخاب مسئله پژوهش.. 112

5-1-7-1 روحیه مدرک‌گرایی و پژوهش رفع تکلیفی.. 113

5-1-7-2 پراکندگی و وسعت در حوزه پژوهش.. 114

5-1-8 صرف زمان.. 115

5-2 جمع‌بندی بحث و نتیجه‌گیری.. 117

5-7 محدودیت‌های پژوهشی.. 123

5-6 پیشنهادات پژوهش.. 124

5-6-1 پیشنهادات کاربردی.. 124

5-6-2 پیشنهادات پژوهشی.. 125

پیوست.. 2

اجازه‌نامه پژوهش.. 2

سؤالات محوری پژوهش.. 3

فهرست جداول                                    

جدول 3-1 اطلاعات دموگرافیک پژوهیدگان.. 42

جدول 4-1 کلیه مقوله‌ها و مفاهیم استخراج‌شده از تجربیات دانشجویان دکتری علوم انسانی جهت انتخاب مسئله پژوهش 52جدول 4-2 تم‌های اصلی استخراج‌شده از تجربیات دانشجویان دکتری علوم انسانی جهت انتخاب مسئله پژوهش.. 71

جدول 4-3 کلیه مقوله‌ها و مفاهیم استخراج‌شده از تجربیات دانشجویان دکتری علوم پایه جهت انتخاب مسئله پژوهش .. 74

جدول 4-4 تم‌های استخراج‌شده از (مصاحبه) تجربیات دانشجویان دکتری علوم پایه جهت انتخاب مسئله پژوهش.. 87

جدول 4-5 مجموعه تم‌های مشترک حاصل از تجربیات دانشجویان دکتری علوم انسانی و علوم پایه در انتخاب مسئله پژوهش.. 89

فهرست اشکال                          

شکل 2-1 انواع مسئله (قبول،1390؛ فرهنگی و صفر زاده، 1385؛ رضی، 1391)   12

شکل 2-2 ویژگی‌های مسئله پژوهش با بهره گرفتن از پیشینه موجود.. 16

شکل 2-3 فرایند یافتن مسئله شایسته پژوهش (کراسول، 2005؛ الیس و لوی، 2008).   20

شکل 4 -1 روابط تم‌های مشترک مستخرج از تجربیات دانشجویان دکتری علوم انسانی و علوم پایه جهت انتخاب مسئله پژوهش.. 91

           چکیده

یکی از دغدغه‌ها‌ی اصلی دانشجویان دکتری انتخاب مسئله پژوهش برای انجام رساله‌ی است که در این مسیر آنها با چالش‌های جدی مواجه هستند. هدف از این پژوهش، بررسی تجارب زیسته دانشجویان دوره‌ی دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد در انتخاب مسئله رساله‌ دکتری بود. جامعه پژوهش کلیه‌ی دانشجویان دوره‌ی دکتری دانشکده علوم پایه و دانشکده های علوم انسانی در سال 1393-1392 بودند. نمونه پژوهش شامل 25 نفر از این دانشجویان بود، به شیوه‌ی نمونه‌گیری هدفمند و مبتنی بر ملاک انتخاب شدند. پژوهش حاضر از رویکرد کیفی و با روش پدیدارشناسی توصیفی انجام پذیرفته است. ابزار گردآوری اطلاعات مصاحبه نیمه ساخت‌یافته بود. برای تحلیل اطلاعات از روش تحلیل تفسیری و رویکرد مقایسه مداوم استراوس و کوربین استفاده شد. جهت کسب اعتبار پژوهش از روش‌های توصیف غنی و انتخاب هدفمند مشارکت‌کنندگان، نگارش یادداشت‌های تأملی، کفایت اجماعی و کدگذار ثانوی استفاده شد. یافته‌های پژوهش بر اساس مصاحبه با دو گروه از دانشجویان دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه برای انتخاب مسئله پژوهش، در قالب ده مضمون مشترک: مضمون اول تخصص علمی استاد راهنما، مضمون دوم ویژگی‌های شخصیتی استاد راهنما شامل رابطه استاد راهنما- استاد مشاور- دانشجو و رهبری استاد راهنما می باشد؛ مضمون سوم توانمندی دانشجو شامل جسارت علمی و صبر و شکیبایی وی برای ورود به عرصه های مجهول و کمتر توجه شده می باشد؛ مضمون چهارم انگیزه دانشجو؛ مضمون پنجم مهارت‌های دست‌یابی به منابع کشف مسئله پژوهش شامل: بهره‌گیری از اولویت‌ها و طرح‌ها و پیشنهادات پژوهشی، مکاتبه با افراد ذی صلاح می‌باشد؛ مضمون ششم ویژگی‌های مسئله پژوهش شامل: علاقمندی پژوهشگر به موضوع پژوهش، بدیع بودن، کاربردی بودن می‌باشد؛ مضمون هفتم عوامل موثر بر شناسایی و کشف مسئله مناسب پژوهش که شامل: مطالعه عمیق و دقیق پژوهش قبلی می باشد؛ مضمون هشتم تدارک توشه سفر پژوهش شامل: دسترسی به منابع و امکانات و افزایش توانمندی در بهره‌گیری از منابع موجود می باشد؛ مضمون نهم فراز و نشیب‌های پیش رو محقق در انتخاب مسئله پژوهش که شامل: عدم وجود روحیه مدرک‌گرایی و انجام پژوهش رفع تکلیفی، وسعت و پراکندگی حوزه پژوهش می باشد و آخرین مضمون مشترک زمانبر بودن فرایند انتخاب مسئله می‌باشد؛ کشف و طبقه بندی شدند.

کلید واژگان: تجربه زیسته، انتخاب مسئله، رساله دکتری، علوم انسانی، علوم پایه                                         

1-1 بیان مسئله

از وظایف عمده آموزش عالی رشد دانشجویان از طریق افزایش دانش، مهارت، نگرش‌ها و توانایی‌ها و توان‌بخشی آنان به عنوان فراگیری دائماً نقاد و متفکر است. این هدف زمانی حاصل خواهد شد که نظام آموزش عالی مبتنی بر پژوهش و تحقیق باشد، به فعالیت‌های پژوهشی میدان عمل ببخشد، جاذبه‌های پژوهشی را فراهم و از نتایج و فرایندهای آنها در تحول و گسترش کلیه ابعاد زندگی انسان، استفاده نماید و در رشد و اعتلای بسیاری از زمینه‌های علمی و عملی جامعه گام بردارد (عزیزی، 1385؛ اتزکویتز، 2003؛ گدازگر و علیزاده اقدم، 1385). پیشرفت هر جامعه‌ای در نتیجه پژوهش حاصل می‌گردد. افزون بر این، پژوهش یاری‌رسان انسان در پیدا کردن راه‌حل مسئله و حل تضادهاست (کومار، 1381: 5؛ آبرامسون، 2002). یکى از اهداف سازمان‏هاى آموزشى و تحقیقاتى، تربیت و پرورش انسان‏هایى توانمند در امور پژوهشى و تحقیقاتى است. همچنین یکى از شاخص‏هاى رشد و توسعه هر کشور، ظرفیت علمی آن است (اسماعیل زاده، 1383: 14). پژوهش‏ علمى و سرمایه‏گذارى در جهت بهبود آن به ارتقای وضعیت تولید علم منجر مى‏شود. از آن جایی که افزایش و تعمیق فعالیت‏هاى پژوهشى زمینه‏ساز اصلى توسعه و پیشرفت یک جامعه به شمار مى‏روند، امروزه بخش قابل‌توجهی از امکانات کشورهاى پیشرفته جهان، صرف امور پژوهشى مى‏شود (امیری، 1381).

پژوهش تلاش رسیدن به راه ‌حل ‌های قابل‌اعتماد برای مسئله، از طریق گردآوری، تحلیل و تفسیر برنامه‌ریزی‌شده و نظام‌مند داده‌هاست (پاول، 1385: 2). کراسول (2005) پژوهش را فرایندی از گام‌ها می‌داند برای جمع‌ آوری و تحلیل اطلاعات استفاده می‌شود با این هدف که درک و فهم‌مان را از یک موضوع یا مسئله افزایش دهیم. پژوهش بر اساس نگاه پژوهشگر نسبت به جهان، ادراک او از جهان هستی، اهداف و مقاصد وی شکل می‌گیرد (شعبانی، 1385).

برای دانشجویان مهم است که برای مواجهه با مسایل واقعی در محیط‌های یادگیری آماده شوند و راه ‌حل ‌های مناسب برای این مسایل پیدا کنند. از نظام آموزشی انتظار می رود که دانشجویان را به عنوان حل کننده مؤثر مسایل در زندگی واقعی توانمند سازد (هرید، 2003؛ چی و چای، 2004؛ والکر و لوفتن، 2003). دانشجویان در پژوهیدن، یادگیری برای انجام دادن را می‌آموزند، فرایندها را یاد می‌گیرند، مهارت‌های مفهوم‌سازی و مسئله یابی را کسب می‌کنند و روش‌های پژوهشگری و یادگیری مادام‌العمر را فرامی‌گیرند (بادنیتز، 2000). مسئله، موضوعی است که یک ضرورت علمی یا عملی ما را به سوی آن می‌کشاند و به نوعی برای ما مشکل‌ساز شده است. از نگاه ژرف متفکر به جهان و انسان به وجود می‌آید و این‌طور نیست که فردی بدون پیش‌زمینه متوجه مسئله شود. البته بین مسئله یابی و مسئله‌سازی فرق بسیار است (فدائی عراقی، 1389: 17؛ لیدی و امرود،2005؛ سکاران،2003؛ قدیمی قیداری، 1389؛ کندی، 1997).

پژوهش مبتنی بر مسئله به جای تکرار شیوه‌ی پیشینیان به شکاف موجود در پیشینه و سؤالات پژوهش‌های قبلی می‌پردازد (هابرمن و مایلز [12]، 1994). برخی مسائل و موضوعات قبلاً بررسی و قطعیت آن‌ ها اعلام شده است و نیاز به تکرار تحقیقات ندارند. این قبیل تکرارها و موازی‌کاری‌ها سبب می‌گردد تا روح نوآوری و خلاقیت در پایان‌نامه‌های دانشجویی کمرنگ شود و این‌گونه تحقیقات کمتر شکل کاربردی به خود بگیرند (حافظ نیا، 1391؛ مادوکس، 2003؛ کویتکواسکی و سیلورمن، 1998).

اصلی‌ترین و آخرین مرحله‌ی دوره تحصیلات تکمیلی ارائه پایان‌نامه و رساله است و با خلق دانش از طریق نگارش پایان‌نامه و رساله، بر قدرت ابتکار و خلاقیت دانشجویان برای رفع مشکلات جامعه خویش افزوده می‌شود و سرآغازی برای پیشبرد روند پژوهش در دانشگاه‌ها است (کلاهی،1382؛ میرصمدی، چهره‌ای و باقر زاده، 1387؛ شاملی، 1384؛ نقل از بهزادی، 1387).

رساله دکتری باید به منابع قوی‌تری متکی باشد و دانشجو در تحلیل و تنظیم موارد و مطالب دقت بیشتری بنماید. قدرت استدلال و استنتاج او باید به گونه‌ای باشد که خود به تنهایی مدافع آن باشد و نیازی به کمک اساتید و دیگران نداشته باشد (شبلی، 1974؛ ایموچ و بریدچ، 1989).

یکی از دغدغه‌های اصلی دانشجویان دوره‌ی دکتری انتخاب موضوع پژوهش برای نگارش رساله است. آنان معمولاً در جستجوی موضوعات تازه و اصیل برای پژوهش خود هستند و از تکراری بودن موضوع تحقیق خود نگران‌اند. هفته‌ها و گاه ماه‌ها دچار سرگردانی برای انتخاب موضوع هستند. چرا که دانشجو خود را در طیفی از موضوعات گرفتار می‌بیند که در یک سوی آن مباحث تکراری اما باسابقه‌ی غنی پژوهشی است و در سوی دیگر آن موضوعات جدیدی که پرداختن به آن‌ ها با دشواری‌های پیش‌بینی‌نشده همراه خواهد بود (منصوریان، 1388؛ گارنر، 2010؛ دیکمن، 2005؛ بوت و بیلی، 2005؛ کوه، 2008؛ شپارد، نایر و سامر، 2000).

همچنین بر اساس اصول اخلاق پژوهش، پژوهشگران موظف‌اند موضوعی را برای پژوهش خود انتخاب نمایند که به خلق دانش جدید و توسعه مرزهای علمی کمک نماید (بهمن آبادی، 24:1391؛ خالقی، 1387). اندیشمندان یکی از نخستین و حساس‌ترین مراحل طرح پژوهش را انتخاب مسئله مناسب و کوشش برای شناخت ابعاد مختلف آن ذکر نموده‌اند (بازرگان،1379؛ قراملکی،1386؛ دیانی،1382؛ شپارد و همکاران، 2000؛ رفیع پور، 1370). برای پی بردن به مسئله تحقیق قواعد خاصی مشخص نشده است، ولی به طور اصولی می‌توان با بهره‌وری از تجارب شخصی، با استنتاج از نظریه‌های موجود و با مطالعه نوشته‌های مربوط به موضوع مورد علاقه محقق به وجود مسئله‌ای برای تحقیق پی برد (دیانی،1382: 36).

علی‌رغم اهمیت و اعتبار پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی به عنوان منابع اطلاعاتی ارزشمند، شواهد حاکی از آن است که پرداختن به موضوعات بی‌اهمیت و تکراری و غفلت از مسائل بنیادین در مطالعات متعدد نشان داده شده است. یکی از علل تحقیقات سطحی و بعضاً نامعتبر در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقی همین انتخاب ناسنجیده، غیرعملی، مطالعه نشده و باری به هر جهت بودن موضوع پژوهش است. (قراملکی، 1386؛ شبلی،1974: 30). لاگمن، کاندیف و شالمن (1999) به مطالعاتی اشاره می‌کنند که طی آن صرفاً یک دهم از پژوهش‌های انجام‌شده به عنوان رساله‌های دکتری علوم تربیتی و پژوهش‌های آموزشی منتشر‌شده در نشریات، کارهای قابل احترام و جدی هستند. تراورز (1983) نیز با بررسی موضوعات تحقیقات آموزشی در طی تاریخ تعلیم و تربیت آمریکا نتیجه می‌گیرد که بخش زیادی از پژوهش‌های انجام‌شده به دلیل سطحی بودن موضوع مورد بررسی تغییر چندانی در حوزه تعلیم و تربیت آمریکا ایجاد نکرده‌اند. پیدا کردن موضوعی که هم تازه باشد و هم مشکلی از جامعه حل کند، دانش جدیدی تولید کند و همچنین با توانایی‌های دانشجویان همخوان باشد کار به نسبت دشواری است و پژوهش‌های دانشجویی نشان می‌دهد که کمتر رساله‌ای وجود دارد که مسئله آن بااحساس مشکل شکل گرفته باشد (مطلبی، 1388: 26). به دلیل تفاوت توانمندی دانشجویان در انتخاب مسئله پژوهش و فرایندهای مربوط به آن و از سوی دیگر اینکه در منابع مختلف قواعد خاصی برای انتخاب موضوع تحقیق بیان نشده است و در اغلب منابع تجارب شخصی محقق را به عنوان یکی از منابع اصلی مسئله یابی معرفی نموده‌اند. تجربه، آموزش و پژوهش پیوندی ناگسستنی دارند و تجربه نگاری که همان اندیشیدن به تجارب حاصل از انجام امور و ثبت کردن و ماندگار نمودن آن‌ هاست، گنجینه‌ای بی‌همتاست (اصغری نکاح، 1385؛ هافمن کیپ، آرتیلس و لوپز تورس، 2003)؛ بنابراین، محقق در این پژوهش سعی داشته است تجارب زیسته دانشجویان دوره دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد برای انتخاب و گزینش مسئله تحقیق مورد بررسی قرار دهد و دغدغه اصلی وی کشف پاسخی برای این سؤال است که چگونه دانشجویان دوره دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد مسئله پژوهشی مناسب رساله‌شان انتخاب می نمایند؟

 

1-2 هدف پژوهش

بررسی چگونگی و کیفیت انتخاب مسئله رساله دکتری دانشجویان رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد  

1-3 سؤال پژوهش

تجربه زیسته دانشجویان دوره دکتری رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد برای انتخاب مسئله پژوهشی رساله‌شان چگونه است؟

(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)

 

 

فصل اول: کلیات پژوهش

پیشگفتار…………………………………. 1

1- 1- مقدمه. 4

1-2- بیان مسأله. 5

1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش. 7

1-4- اهداف تحقیق. 8

1-4-1- هدف کلی. 8

1-4-2- اهداف جزئی. 8

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

1-1- مقدمه. 11

1- شغل و رضایت شغلی. 11

2-3- دیدگاه های نظری در مورد سرمایه اجتماعی   27

2-4- پیشینه پژوهش. 39

2-4-1- مطالعات داخلی. 39

2-4-2- مطالعات خارجی. 45

2-4-3- نقد و بررسی پیشینه مطالعاتی   49

2-5- چارچوب نظری. 50

2-5-1- گیدنز. 50

2-5-2- کاکس. 51

2-5-3- نظریه انصاف. 51

2-5-4- نظریه گروه های مرجع. 52

2-5-5- وروم. 52

2-5-6- ویس و همکاران (1967). 52

2-6- مدل مفهومی پژوهش. 53

2-7- فرضیه های پژوهش. 54

2- 8- جمع بندی فصل. 55

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

3- 1- مقدمه. 58

3- 2- روش تحقیق. 58

3- 3- معرفی ابزارهای جمع آوری اطلاعات   59

3- 4- واحد تحلیل. 60

3- 5- جمعیت آماری. 60

3- 6- شیوه نمونه گیری. 61

3- 7- تعیین حجم نمونه. 62

3- 8- تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای تحقیق   63

3- 9- تعیین روایی و پایایی. 64

3- 9- 1- روایی (اعتبار). 64

3- 9- 2- پایایی. 64

3- 9- 2- 1- محاسبه آلفای کرونباخ. 65

3- 10- روش تجزیه و تحلیل داده ها. 66

3- 11- تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای جمعیت شناختی   66

3-11-1- سن. 67

3-11- 2- جنسیت. 67

3-11-3- تحصیلات. 67

3- 12- تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای جمعیت شناختی   67

3-12-1- مشارکت اجتماعی. 67

3-12-2- سرمایه اجتماعی. 68

3-12-3- اعتماد به مافوق (سرپرست). 69

3-12-4- اعتماد به سازمان. 70

3-13- متغیر وابسته. 72

3-14- جمع بندی فصل. 73

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته­ های پژوهش

4-1- مقدمه. 75

4-2- توصیف نمونه و پردازش اطلاعات به دست آمده   75

 

4-2-1- سن. 76

4-2-2- جنسیت. 77

4-2-3- میزان تحصیلات. 77

-4-2-4- سابقه شغلی. 78

4-2-5- متغیر وابسته:. 79

-4-3- تجزیه و تحلیل داده ها. 79

4-3-1- نتایج مربوط به آزمون فرضیه ها   80

4-3-1-1- آزمون فرضیه نخست. 80

4-3-1-2- آزمون فرضیه دوم. 80

-4-3-1-3- آزمون فرضیه سوم. 81

4-3-1-4- آزمون فرضیه چهارم. 82

4-3-1-5- آزمون فرضیه پنجم. 82

4-3-1-6- آزمون فرضیه ششم. 83

4-3-1-7- آزمون فرضیه هفتم. 83

4-3-1-8- آزمون فرضیه هشتم. 84

4-3-3- یافته ها و تحلیلهای رگرسیونی چند متغیره تحقیق   84

4-5- خلاصه و نتیجه گیری. 87

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- مقدمه. 90

5-2- نتایج تئوریکی فرضیات و مقایسه نتایج با پیشینه تجربی تحقیق   90

نتیجه گیری. 93

پیشنهادات راهبردی. 95

پیشنهادات پژوهشی. 96

محدودیتهای تحقیق. 97

منابع فارسی. 99

منابع انگلیسی. 106

مقدمه

محیط کار انسان به مثابه منزل دوم او می باشد و چه بسا کسانی بیشتر ساعات شبانه روز خود را در محیط کار به سر میبرند بنابراین بدیهی است که محیط کار نیز بایستی همچون خانه بر آورنده حداقل نیاز های روحی و روانی افراد باشد تا ضمن کسب در آمد وارتقای سطح دانش و مهارت حرفه­ای خود به خدمتی صادقانه و موثر بپردازند لذا لازم است تصمیم سازان عوامل موثر بر رضایت­مندی کارکنان را به ترتیب اولویت شناسایی نموده و برای افزایش میزان رضایتمندی در سازمان خود راه کارهای عملی اتخاذ و اجرا نمایند (اسکندری شهرکی، 1391).

آن دسته از کارکنان و مدیرانی که در سازمان، از وضعیت خود رضایت دارند، باقی می مانند و با علاقه و انگیزه بیشتر ی اهداف شغلی , فردی و سازمانی را دنبال می کنند. هر چه کارکنان از شغل خود و جنبه های موثر بر آن راضی تر باشند به همان اندازه در پیشبرد اهداف سازمان تلاش بیشتری از خود بروز می دهند همچنین تنوع فعالیتها و آزادی برای اجرای کار تاثیر زیادی در رضایت شغلی دارد (کیت دیوس و نیواستورم , 1375 : 130).

نیروی انسانی ماهر و کارآمد، پربهاترین و ارزنده ترین ثروت و دارایی هر کشور است. بسیاری از کشورها به رغم کمبود منابع طبیعی در نتیجه داشتن نیروی انسانی کارآزموده و به کارگیری کارایی آنها به رفاه و آسایش رسیده ­اند و با گام­های بلند و استوار، مسیر پیشرفت و ترقی را طی می­ کنند(مشبکی، 1377). مطالعات نشان می­دهد که حتی با وجود سرمایه و امکانات قوی، وجود نیروی فعال، شاداب و دارای احساس رضایت از شغل است که می ­تواند به تحقق بهینه اهداف سازمان کمک کند. رضایت شغلی امری است که رسیدن به بهینه اهداف سازمان کمک کند. رضایت شغلی امری است که رسیدن به ارزش­های مهم شغلی را فراهم می­ کند. از این رو یکی از عوامل مؤثر در موفقیت هر سازمان، رضایت شغلی کارکنان آن سازمان است (مرآیی، 1379).

در بحث رضایت شغلی، بی علاقگی به کار، ناتوانی در تأمین نیازهای فیزیولوژیک، نداشتن امنیت شغلی، عدم رضایت از نحوه مدیریت سازمان بر کارایی افراد و در نهایت بر کارایی و بهره وری سازمان، اثر منفی دارد و مانع رشد و توسعه لازم برای آن سازمان می­ شود. کارایی سازمان­ها و کارکنان آنها نیز عامل مهمی در جلب رضایت و اعتماد مردم نسبت به طرح­ها و برنامه ­های اجرایی این برنامه است (شفیع آبادی، 1380). لذا با توجه به مطالب مطرح شده، هدف اصلی تحقیق حاضر آن است که عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر رضایت شغلی کارکنان اداره امور مالیاتی شهر اهواز را شناسائی و راهکارها و پیشنهاداتی جهت افزایش میزان رضایتمندی کارمندان و بسترسازی علل مرتبط با آن ارائه نماید.

1-2- بیان مسأله

یکی از موضوعات مورد توجه در مدیریت نیروی انسانی در سازمان، تأمین نیروهای افراد و ایجاد انگیزه برای بالا بردن کیفیت کار آنان است. شغل هر فرد باید تأمین کننده قسمتی از نیازهای مادی، روانی و اجتماعی او باشد. اما برخی از انسان­ها به علت مشکلات اقتصادی، ضعف مدیریت، عدم برنامه ­ریزی صحیح و به ویژه توجه نکردن به لزوم ارضاء نیازهای اساسی دچار احساس نارضایتی شغلی شده ­اند. افزایش رضایت شغلی باعث برانگیخته شدن کارکنان به کار بیشتر می­ شود و با افزایش رضایت کارکنان می­توان خدمات بهتری ارائه نمود (مهنه و اسدیان، 1384).

نیروی انسانی در سازمان­ها از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از مسائل مهمی که در هر سازمان باید مورد توجه قراگیرد، خشنودی و رضایت شغلی کارکنان آن است که ارکان ضروری رضایت از زندگی و از مهم­ترین متغیرهای رفتار سازمانی به حساب می­آید(مرایی، 1389). رضایت شغلی به حالتی مطبوع، عاطفی و مثبت، حاصل از ارزیابی شغل یا تجارب شغلی اطلاق می­ شود. همچنین رضایت شغلی به طرز تلقی کارکنان نسبت به شغل و سازمان بستگی دارد و وقتی می­گوییم فردی دارای رضایت شغلی بالاست، منظور این است که در مجموع شغل خود را دوست دارد و برای آن ارزش قائل است(مجیدی، 1380).

عوامل مختلفی از جمله عوامل اجتماعی، نوع محیط کار و روابط انسانی حاکم بر محیط کار در میزان رضایت شغلی کارکنان مؤثر است (هرلیگل، 1999). علاوه بر این، برخی ویژگی­های فردی مانند سن، تحصیلات و سابقه خدمت بر رضایت شغلی اثر دارند و توجه به این امر نه تنها به شناخت ماهیت رضایت شغلی و فهم بهتر رفتار کمک خواهد کرد، بلکه امکان آن را نیز فراهم می­سازد(امتحان، 1381). احساس رضایت از شغل بر اثر مشاهده پیشرفت یا انجام برخی مسئولیت­های اجتماعی و به ظهور رساندن توانایی­ها و رغبت­های فردی نیز انسان دست می­دهد(چاندریاک، 2006).

امروزه شرط بقای هر سیستم سازمانی، توجه عمیق و کافی نمودن به نیورهای انسانی موجود در سازمان و تلاش برای پدید آوردن زمینه ­های ارزشی تحت عنوان « کارمندان ما ارزشمندترین دارایی­ های ما هستند» مدنظر می­باشد(عسکریان، 1368). با توجه مطالب ذکر شده، سؤال اصلی تحقیق حاضر آن که عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر رضایت شغلی کارمندان اداره امور مالیاتی شهر اهواز کدامند؟

1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش

سرمایه ­های انسانی بزرگ ترین ذخایر بالقوه هر کشورند. با اطلاع یافتن از ویژگی­های شخصیت و شناخت علایق و نگرش­های افراد در زمینه فعالیت­های گوناگون، می­توان هدایت صحیح را اعمال کرد و حداکثر رضایتمندی از انجام فعالیت را برای فرد به وجود آورد و علاوه بر تأمین بهداشت روانی، مانع از هدر رفتن نیروی انسانی شد(مصطفایی و روشن، 1389). به عبارت دیگر، عامل­هایی متعددی بر افزایش کارایی افراد در سازمان تأثیر گذار است، یکی از عامل­هایی که رفتار سازمانی هر فرد را به شدت تحت تأثیر قرار می­دهد هوش هیجانی است(استوار،امیرزاده و خاتونی، 1389).

ارزشیابی وضعیت کلی افراد نسبت به شغلشان نشان می­دهد وقتی فرد در محیط کارش با عوامل متعددی سرو کار دارد، می­کوشد شغلی را انتخاب کند که علاوه بر تأمین نیازهای مادی از نظر روانی نیز او را ارضا کند. از طرفی خود نیز دارای شخصیتی منحصر به فرد است، بنابراین گماردن افراد در مشاغل مناسب و بررسی خصوصیات آنها امری لازم است. در غیر این صورت، موفقیت­های سازمان و رسیدن به اهداف را کند می­ کند(میشل، 1995). برای رسیدن به موفقیت­های شغلی در کارکنان باید به عواملی مثل رضایت شغلی آنها توجه داشت که بر کارایی و بهره­وری سازمان و کارکنان و جلب اعتماد مردم به طرح­های اجرائی مؤثر است(امتحان، 1381). رضایت شغلی یکی از اساسی ترین متغیرهای تأثیرگذار بر رفتار سازمان به حساب می ­آید و آثار آن، پا را فراتر از محیط سازمان می­گذارد و زندگی شخصی و اجتماعی کارکنان را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد(رابینز، 1998).

از سوی دیگر، تحقیقی که تمامی متغیرهای تحقیق را به صورت یکجا مورد بررسی و مطالعه قرار داده باشد، بسیار اندک است. همچنی رضایت شغلی بیشتر از دیدگاه روانشناسی مورد بررسی قرار گرفته و کمتر پژوهشی از دیدگاه جامعه ­شناسی به آن نگریسته است. براین اساس، بررسی عوامل اجتماعی – فرهنگی مؤثر بر رضایت شغلی در بین کارکنان اداره امور مالیاتی شهر اهواز می ­تواند به کاهش برخی مشکلات سازمانی کمک کند و به ارتقای سطح عملکرد افراد و رضایتمندی کارکنان اداره مالیاتی شهرستان اهواز بینجامد.

1-4- اهداف تحقیق

1-4-1- هدف کلی

• بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر رضایت شغلی کارکنان اداره امور مالیاتی شهر اهواز

1-4-2- اهداف جزئی

• بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز
• بررسی رابطه بین اعتماد به سازمان و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز
• بررسی رابطه بین اعتماد به مافوق (سرپرست) و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز
• بررسی رابطه بین مشارکت اجتماعی و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز
• بررسی رابطه بین سن و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز
• بررسی رابطه بین جنسیت و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز
• بررسی رابطه بین سابقه شغلی و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز
• بررسی رابطه بین میزان تحصیلات و رضایت شغلی کارکنان ادره امور مالیاتی شهر اهواز

فصل دوم

«مبانی نظری و پیشینه پژوهش»

1-1- مقدمه

این فصل از تحقیق حاضر به 5 بخش تقسیم شده است. در بخش نخست برخی مبانی نظری موجود در مورد شغل و رضایت شغلی،  در بخش دوم، به مبانی نظری مروبط به سرمایه اجتماعی اشاره شده است. بخش سوم، به بررسی پیشینه داخلی و خارجی در خصوص موضوع مورد نظر اختصاص یافته است. در بخش پایانی نیز، چارچوب نظری ، مدل تحقیق و فرضیاتی که از این چارچوب و مدل استخراج شده است. ارائه می گردد.

1- شغل و رضایت شغلی

• تعریف «شغل»

«شغل» از نظر لغوى، به معناى به کار واداشتن کسى است و آنچه مایه مشغولیت مى باشد. از طریق اشتغال، فرد فعّالانه در جریان تولید و خدمات مشارکت مى کند و پاداشى نقدى یا جنسى دریافت مى دارد. (شفیع آبادی، 1386). کار و شغل فعالیتى بدنى یا فکرى در جهت تولید و خدمت است. به طور کلى، کار فعالیتى است که از کسى خواسته شده و در مقابل آن، به وى مُزد پرداخت مى شود(زندی پور، 1389). به طورخلاصه، مى توان گفت: شغل یعنى کارى که فرد، مشغول به انجام آن است و از طریق آن، هم انجام وظیفه مى کند و هم امرار معاش مى نماید.

در تعریفى دیگر، «­­شغل»عبارت است از گروهى ازموقعیت هاى مشابه دریک مؤسسه، اداره یا کارگاه که افراد واجد شروط خاص، مى توانند این موقعیت ها رااحراز کنند و وظایف محوّله را انجام دهند(شفیع آبادی، 1386).

.Hellriegel