بخش قابل توجهی از منابع سیستم بانکی، جهت تأمین نیازهای مالی شرکتها تخصیص می یابد که عمدتاً در قالب شرکتهای تجاری، متقاضی استفاده از تسهیلات بانکی هستند. ابعاد فعالیتهای تولیدی، صنعتی و تجاری این دسته از مشتریان بانک ها گسترده تر از اشخاص حقیقی است و به همان نسبت اعطای تسهیلات به آنها بررسی بیشتر و دقیق تری را می طلبد که در قالب تحلیل مالی بر اساس استفاده از اطلاعات در دسترس میسر است.

اطلاعات لازم برای تحلیل مالی یک شرکت یا هر واحد اقتصادی شامل دو گروه اطلاعات است.

گروه اول : مربوط به محیط پیرامونی شامل اوضاع و احوال سیاسی و اقتصادی

گروه دوم : اطلاعات مربوط به شرکت شامل “اطلاعات مربوط به فعالیت” و “اطلاعات مالی”

در واقع بانک ها نیاز به اطلاعاتی دارند که بتوانند توانایی واحد تجاری در بازپرداخت اصل و فرع تسهیلات اعطایی در سررسید معین را مورد ارزیابی قرار دهند و یکی از منابع اطلاعاتی، صورتهای مالی دریافتی از واحدهای تجاری می­باشد. که در این تحقیق می خواهیم این موضوع را بررسی نماییم که آیا تکنیکهای داده کاوی جهت اعتبارسنجی مشتریان بانک از کارآیی مناسبی برخوردار میباشد یا خیر ، زیرا محقق بر این عقیده است که بانک ها در اعطای وام به ریسک مربوطه توجه نمی کنند و براساس سیستم وثیقه محوری و قضاوتی وام به مشتریان می دهند.

• سوال تحقیق

با توجه به توضیحات ذکر شده، محقق به دنبال پاسخ به سؤال زیر می باشد :

–        آیا مدل های منتج از تکنیک های داده کاوی جهت اعتبارسنجی مبتنی بر صورت های مالی از کارآیی مناسبی برخوردار می باشند.

• اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق و انگیزه انتخاب آن

جمع آوری و جلب انواع سپرده ها و تخصیص آن جهت تأمین نیازهای مالی انواع فعالیتهای اقتصادی از مهمترین عملیات بانکی بشمار می رود. به عبارت دیگر، بانک ها واسطه بین سپرده- گذاران و متقاضیان تسهیلات بوده و با بهره گرفتن از منابع خود و سپرده های مردم مبادرت به اعطای تسهیلات می نماید. بانک ها با در اختیار داشتن بخش عمده ای از وجوه در گردش جامعه، نقش بسیار حساس و مهمی در هر نظام اقتصادی ایفا نموده و در تنظیم روابط و مناسبات اقتصادی جامعه تأثیر بسزایی دارند.

اعطای تسهیلات بخش مهمی از عملیات هر بانک را تشکیل می دهد و این قسمت از فعالیتهای بانکی از لحاظ اقتصادی حائز کمال اهمیت است. در واقع، رشد و توسعه اقتصادی بدون افزایش کمی عامل سرمایه بعنوان یکی از عوامل تولید، ممکن نیست و چون برای تمام اشخاص به دلائل مختلف مقدور نیست که کلیه موارد و مراحل فعالیت خود بتوانند از امکانات و منابع پولی شخصی جهت تأمین نیازهای موجود استفاده نمایند و علاوه بر این، دریافتها و پرداختهای واحد های تجاری نیز به ندرت با هم انطباق می یابند لذا ناگزیر برای استفاده از تسهیلات و منابع لازم به مؤسسات مالی که مهمترین آنها بانک ها می باشند روی می آورند. بانک ها در بخشی از عملیات خود، موجبات انتقال منابع را از اشخاصی که مستقیماً مایل و یا قادر به مشارکت در فعالیتهای اقتصادی نمی باشند را به آنان که جهت انجام امور اقتصادی نیازمند به سرمایه می باشند فراهم ساخته و بدین ترتیب باعث افزایش تولیدات کشور می­شوند. با افزایش تولید، سطح اشتغال در جامعه ارتقا یافته و از طرفی ، ازدیاد کالاها و خدمات در یک اقتصاد متعادل، شرایط کاهش قیمتها فراهم می شود. به این ترتیب اهمیت اعطای تسهیلات چه از لحاظ دریافت کننده تسهیلات و چه از بابت اعطاکننده تسهیلات و چه از نظر سپرده گذاران و در نهایت از جهت کل اقتصاد جامعه مشخص می شود.

بدین منظور بانک ها برای اعطای تسهیلات به متقاضیان ناچار به استقرار یک سیستم کارآمد هستند تا عملیات اعطای تسهیلات در بازارهای رقابتی کنونی هم از کارآیی و سرعت لازم برخوردار باشد و هم احتمال عدم برگشت اصل و فرع تسهیلات اعطا شده، که پاشنه آشیل بانک ها است، به حداقل کاهش یابد. با وجود اهمیت این موضوع، در اقتصاد ایران، در زمینه ی اعطای تسهیلات به مشتریان، روند منسجم و منظمی به منظور ارزیابی قدرت شرکت ها در بازپرداخت بدهی و همچنین تعیین سقف های تسهیلات اعطائی بر اساس شاخص های مالی ملاحظه نمی شود و اعطای تسهیلات بیشتر بر مبنای سیستم وثیقه محوری، خوش نامی مشتریان و قضاوتی اعطا می شود و به صورتهای مالی شرکت ها توجه چندانی نمی شود.

۱-۴-     اهداف تحقیق

هدف از انتخاب موضوع بررسی استفاده از صورتهای مالی اساسی در فرآیند اعتبارسنجی است که به عنوان رابط بین مؤسسات تهیه کننده صورتهای مالی اساسی و استفاده کنندگان از این اطلاعات برای تصمیم گیری می باشد با توجه به اینکه بسیاری از افراد و سازمانها به نحوی نیازمند اطلاعات مالی جهت تصمیم گیری در مورد روابط خود با واحدهای تجاری می باشند و در موارد زیادی تنها صورتهای مالی اساسی به عنوان اطلاعات در اختیار افراد و سازمانها جهت تصمیم گیری قرار میگیرد، هدف این پایان نامه بر این است که محدوده ای از این استفاده کنندگان یعنی اعتباردهندگان را در نظر گرفته و قابلیت استفاده از صورت های مالی اساسی در ارزیابی ریسک اعتباری مورد بررسی و تحقیق قرار داده و از سوی دیگر از تکنیک های داده کاوی و مدل های موجود در آن، معیار کارا جهت ارزیابی وضعیت مالی شرکت ها و در نتیجه اتخاذ تصمیمات به منظور اعطای تسهیلات فراهم گردد که در مقایسه با روش فعلی بانک ها در اعطای این منابع از کارآمدی بالاتری برخوردار باشد.

پس بدیهی است بهره گیری از چنین سیستمی، بانک را در گزینش مطلوب مشتریان خود یاری کرده و ضمن کنترل بلادرنگ فرآیند اعطای تسهیلات بانکی و کاهش عواقب ناشی از عدم بازپرداخت بدهی ، سطح بهره وری آن را نیز ارتقاء می دهد.

در حال حاضر بخش عمده ای از بانک های کشور در ساختار سازمانی خود فاقد واحد مدیریت ریسک بوده و در صورت وجود این واحد اقدام جدی برای کنترل و اداره کردن ریسک انجام     نداده اند. نکته قابل تعمق در این رابطه این است که، عدم شناسایی اطلاعات موجود، پراکندگی اطلاعات، تعداد پایگاه های داده ها و بانک های اطلاعاتی، عدم ارتباط این پایگاه ها با هم و… ، که بطوریکه منتج به عدم کشف دانش و رابطه مورد نظر در این زمینه شده است. با توجه به مراتب فوق چنانچه بتوان مدیران و کارشناسان ذیربط را در مؤسسات مالی و بانک ها با مفاهیم و مدل های    داده کاوی آشنا نمود بخش عظیمی از این مشکل مرتفع گردیده و همانگونه که از بخش های مختلف این تحقیق مشخص گردیده است فرآیند اعتبارسنجی مبتنی بر صورتهای مالی کاملاً با فرآیند       داده کاوی تطابق داشته و می توان از علوم ذیربط و مدل های مربوطه پس از پاکسازی و       خلاصه سازی داده ها جهت سنجش اعتبار مشتریان بهره گرفت. بنابراین سه هدف زیر را جهت تحقیق حاضر می توان مدنظر قرار­داد :

• ارائه مدلی کارآمد مبتنی بر اطلاعات کمی و کیفی موجود در صورت های مالی جهت اعتبارسنجی مشتریان درخواست کننده تسهیلات مالی از بانک
• مقایسه تطبیقی مدل های منتج از به کارگیری تکنیک های موجود در حوزه دانش داده کاوی[۱] و تعیین مدلی کارآمد جهت انجام بررسی ها و کاهش ریسک اعتباری در جهت اعطاکنندگان تسهیلات مالی

• شناسایی متغیرهای با اهمیت در تفکیک مشتریان در هریک از مدل های پیشنهادی

  • فرضیه های تحقیق

بررسی فرضیات تحقیق در پژوهشهای کاربردی از اهمیت ویژه ای برخوردار است در این پژوهش هدف اصلی تحقیق، اعتبارسنجی مشتریان بانکی با بهره گرفتن از تکنیکهای داده کاوی می باشد که درصدد دریافت تسهیلات اعتباری می باشند. از این جهت فرضیات تحقیق متناسب با این هدف مورد توجه قرار گرفته و بررسی گردید.

۱-۵-۱ : فرضیه اصلی

 مدل های منتج از تکنیک های داده کاوی جهت اعتبارسنجی مبتنی بر صورت های مالی از کارآیی مناسبی برخوردار می باشند.

۱-۵-۱-۱ : فرضیه های فرعی

فرضیه فرعی ۱ : مدل منتج از تکنیک ماشین بردار پشتیبان جهت اعتبارسنجی مبتنی بر صورتهای مالی از کارآیی مناسبی برخودار است.

فرضیه فرعی ۲ : مدل منتج از تکنیک درخت تصمیم جهت اعتبارسنجی مبتنی بر صورتهای    مالی از کارآیی مناسبی برخودار است.

فرضیه فرعی ۳ : مدل منتج از تکنیک شبکه های عصبی جهت اعتبارسنجی مبتنی بر صورتهای مالی از کارآیی مناسبی برخودار است.

• چارچوب نظری تحقیق

داده کاوی در بسیاری از شاخه ها همچون بازاریابی، امور مالی، بانکداری، تولید، پزشکی، مدیریت ارتباط با مشتری، ردیابی، پیش بینی خرابی ها، آموزش سازمانی و… کاربرد دارد. که در این میان کاربرد داده کاوی در صنعت بانکداری از اهمیت بالایی برخوردار است که می توان به موارد زیر اشاره کرد :

• پایگاه داده عظیم و بسیاری وجود دارند. ۲- اطلاعات تجاری ارزشمندی می تواند از این پایگاه داده استخراج شوند. ۳- استفاده از روش های سنتی گذشته برای پشتیبانی تصمیم و تحلیلها اجرا شدنی نیست. ۴- تحلیلهای انسانی تحت تأثیر ابعاد و حجم داده ها قرار میگیرد. ۵- متدهای آماری سنتی رتبه قادر به رتبه بندی نیستند و نیاز به کارشناسان و تحلیلگران مهم و قابل توجه دارد.

۳-۱- روش تحقیق

این تحقیق با توجه به نتایجی که می تواند به همراه داشته باشد یک تحقیق بنیادی[۱] است. زیرا درصدد شناسایی عوامل مختلف تأثیرگذار بر رفتار دریافت کنندگان تسهیلات اعتباری و مدل سازی این رفتارها است و از طرف دیگر با توجه به کاربرد این تحقیق برای پیش بینی رفتار مشتریان بانک و برای مسائل اجرایی (در سیستم بانکی) به کار گرفته می شود، یک تحقیق کاربردی[۲] می باشد. از نظر روش تحقیق با توجه به ماهیت پژوهش در حوزه علوم مالی، تحقیق حاضر از روش پیمایشی[۳] استفاده می کند. در روش تحقیق پیمایشی نمونه ای از کل جامعه مورد پژوهش با بهره گرفتن از تکنیکهای مناسب انتخاب شده و با بررسی و تحلیل نمونه یک نتیجه کلی حاصل می شود.

در این پژوهش، اطلاعات گردآوری شده با بهره گرفتن از نرم افزارهای موجود جهت داده کاوی بر مبنای مدل های مختلف در این حوزه مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت. پایه اصلی تحقیق حاضر، بر کشف دانش از پایگاه داده های بانک مورد مطالعه نهاده شده است. از این رو جهت انجام فرآیند تحقیق از مراحلی شامل درک مسئله کسب و کار، درک داده ها، آماده سازی داده ها، مدلسازی، ارزیابی نتایج، بکارگیری مدل و به همراه ارتباط بین مراحل مشخص می باشد، مورد استفاده قرار گرفته است.

مراحل اجرایی و گام های اساسی در اجرای این پژوهش به صورت زیر قابل خلاصه شدن میباشد :

• جمع آوری داده از پایگاه داده های موجود (پرونده های تسهیلات اعطایی سابق بانک مورد نظر و سیستم های عملیاتی کامپیوتری بانک)
• شناسایی عوامل (متغیرهای) تأثیر گذار در رفتار شرکت ها جهت بازپرداخت بدهی که در پایگاه داده های مورد بررسی، موجود می باشد
• تعیین شاخص هایی برای تعریف طبقات: شرکت های خوب (دارای توان بازپرداخت بالا) و شرکت های بد (عدم توانایی در بازپرداخت)
• تقسیم داده های نمونه به دو مجموعه داده های آموزشی و داده های تست
• ساخت مدل ها با بهره گرفتن از داده های آموزشی
• آزمون مدل ها با مجموعه داده های تست
• بررسی دقت و سنجش اعتبار مدل ها در تعیین وضعیت اعتباری مشتریان
• ارائه بهترین الگو جهت ارزیابی وضعیت مشتریان

از آنجا که روش ارائه شده در هر تحقیقی باید به لحاظ اعتبار، مورد سنجش قرار گیرد، بنابراین در این تحقیق نیز با عنایت به اینکه روش تحقیق ازنوع” داده محور “می باشد، روش اعتبارسنجی مدل ها به این صورت می­باشد که داده ها به دو مجموعه آموزشی و داده های آزمایشی (تست) تقسیم میگردند. صحت طبقه بندی و تفکیک داده های تست در طبقه ها، معیار ارزیابی اعتبار و صحت مدل می باشد. که در این تحقیق از”اعتبارسنجی متقابل مدل با تکرار” استفاده شده است. این روش اعتبارسنجی مدل مجموعه داده ها را به ده قسمت تقسیم نموده و هر بار ۷۵ درصد از داده ها را به عنوان مجموعه داده آموزشی و ۲۵ درصد را به عنوان مجموعه داده تست انتخاب نموده و میزان دقت طبقه بندی را می سنجد. این فرآیند ده بار صورت می­گیرد و در نتیجه از کلیه درجات دقت میانگین گرفته شده و به عنوان دقت نهایی مدل ارائه می گردد. که در نهایت از سه روش مذکور برای ارزیابی مشتریان بانک از نقطه نظر اعتبار آنها سعی شده است تا با بهره گرفتن از یک مجموعه داده، مدلی مناسب برای پیش بینی وضعیت اعتباری مشتریان جدید طراحی شود. مدلی که بتواند با کمترین خطا مشتریان را اعتبارسنجی کند چون که پیشرفت صحت حتی به میزان کم می تواند منجر به کاهش هزینه های کلان برای بانک در زمینه ریسک اعتباری شود.

[۱] Basic Research

[۲] Applied Research

• پاکسازی داده ها : از بین بردن نویز و ناسازگاری داده ها
• یکپارچه سازی داده ها : ترکیب چندین منبع داده
• انتخاب داده ها : بازیابی داده های مرتبط با آنالیز از پایگاه داده
• تبدیل کردن داده ها : تبدیل داده ها به فرمی که مناسب برای داده کاوی باشد مثل خلاصه سازی و همسان سازی
• داده کاوی : فرآیند اصلی که روال های هوشمند برای استخراج الگوها از داده ها به کار گرفته می شوند.
• ارزیابی الگو : مشخص کردن الگوهای صحیح و مورد نظر توسط معیارهای اندازه گیری
• ارائه دانش : نمایش بصری تکنیکهای بازنمایی دانش برای ارائه دانش کشف شده به کاربر

به عبارت دیگر به دلیل آنکه هدف داده کاوی در نهایت یافتن الگویی است که بتوان داده های موجود را در آن بسط داد و از مدل ساخته شده جهت تصمیم گیری برای داده های آینده بهره جست، بنابراین همان گونه که گفته شد تمامی این فرآیند در راستای طرح یک فرضیه بر مبنای الگوی کشف شده از داده های خام چیده شده است.

با بکارگیری مدلهای مورد نظر، داده کاوی در توصیف داده ها به شرح ذیل کمک می نماید :

• خلاصه سازی و به تصویر درآوردن داده ها
• خوشه بندی
• تحلیل لینک

خوشبختانه در سالهای اخیر بکارگیری تکنیک داده کاوی و برنامه ریزی در جهت کاربردی تر و به تبع آن مکانیزه و سیستمی تر نمودن آنها توانسته است به سازمان های مالی کمک های فراوانی در جهت مدیریت بر بحران ها و ریسک ها نماید. همچنین از عوامل دیگری که سبب گردید داده کاوی در کانون توجه این تحقیق قرار گیرد، مسئله در دسترس بودن حجم وسیعی از داده ها و انبار داده در بانک ها می باشد که این امر، نیاز شدید به استخراج دانش سودمند از این داده ها را ملموس تر نموده است. این موضوع با پیدایش مفهوم داده کاوی نیز هماهنگ می باشد.

شاید بتوان لوول[۱] (۱۳۸۳) را جزء اولین کسانی دانست که گزارشی در مورد داده کاوی ارائه نموده است. بطور جدی پژوهش در این زمینه از اوایل دهه ۹۰ آغاز گردیده است. در این رابطه پیاتتسکی و شاپیرو[۲] (۱۹۹۱) و هافمن و نش[۳] (۱۹۹۵) مقالاتی ارائه و بالاخص کاربرد آن را در مسائل اقتصادی و بانک های آمریکا مطرح نمودند.

۲-۵-۲: کاربردهای داده کاوی

داده کاوی بطور همزمان از چندین رشته علمی بهره می برد نظیر : تکنولوژی پایگاه داده، هوش مصنوعی، یادگیری ماشین، شبکه های عصبی، آمار، بازیابی اطلاعات، محاسبات با سرعت بالا.

داده کاوی در حوزه های مختلفی کاربرد داشته که محمدی پور میزان نفوذ داده کاوی در صنایع مختلف را به صورت جدول یک اعلام نموده است.

جدول ۲-۱ : میزان نفوذ داده کاوی در صنایع مختلف

۱/۲۶%۹/۲۳%۳/۲۰%۸/۱۸%۱/۱۰%۱/۱۰%۷/۸%۲/۷%۸/۵%۳/۶%۹/۲%

منبع : محمدی پور، ۱۳۸۸

همانطور که ملاحظه می کنید بجز شناسایی جرم، امنیت و ضد تروریسم و کمی وب کاری الباقی به طور مستقیم دارای حجم عظیمی از داده های مالی می باشند. بنابراین داده کاوی در میان اطلاعات مالی بیشترین سهم را دارا می باشد.

برخی از کاربردهای داده کاوی در حوزه مالی که تحقیقات داخلی زیادی در رابطه با آن کار شده است عبارت است از : ۱٫ داده کاوی و مشتریان ۲٫ داده کاوی و بانک ۳٫ داده کاوی و ورشکستگی۴٫ داده کاوی و تقلب ۵٫ داده کاوی و سیستم های اطلاعات حسابداری ۶٫ داده کاوی و             پیش بینی های مالی ۷٫ داده کاوی و هزینه یابی ۸٫ داده کاوی در حسابرسی

• بکارگیری تکنیک های داده کاوی در حوزه اعتبارسنجی

داده کاوی به طور گسترده برای مدیریت ریسک در صنعت بانکداری مورد استفاده قرار میگیرد. مدیران بانک نیاز به آگاهی از اینکه مشتریانی که خرید و فروش می کنند آیا قابل اعتماد و اطمینان هستند یا نه، ارائه کارت اعتباری جدید مشتریان، تمدید اعتبار مشتریان موجود، و موافقت با وام ها اگر اطلاعات در مورد مشتریان نداشته باشد می تواند تصمیم های ریسک داری باشند. داده کاوی میتواند با تعیین اینکه کدام یک از مشتریان مایل به پرداخت بدهی های خود هستند به کاهش ریسک بانکهایی که کارت اعتباری به مشتریان ارائه می دهند کمک کند.

اعتبارسنجی یکی از ابزارهای مدیریت ریسک مالی می باشد. اعتبارسنجی می تواند برای     قرض دهنده موقع قرض خیلی مهم باشد. سابقه درخواست کننده های خوب و بد وام می تواند برای تهیه مشخصات درخواست کننده های خوب و بد وام مورد استفاده قرار بگیرد.

همچنین داده کاوی میتواند اعتبار رفتار وام گیرنده گان وام های پرداخت قسطی، رهن، و وامهای کارت اعتباری را با بهره گرفتن از خصوصیاتی از قبیل سابقه اعتبار، مدت استفاده، مدت اقامت را استنتاج کند. رتبه بندی به وام دهنده کمک می کند تا مشتری را ارزیابی کرده و تصمیم بگیرد که مشتری کاندید خوبی برای وام هست یا نه و دارای ریسک می باشد. مشتریانی که برای دوره های زمانی زیادی با بانک همکاری دارند، در وضعیت خوبی قرار می گیرند، و آنهایی که درآمد بالایی دارند احتمال زیادی برای دریافت وام دارند تا آنهایی که مشتری جدیدی بوده و سابقه ای در بانک ندارند یا آنهایی که درآمد پایینی دریافت می کنند. با دانستن احتمال عدم پرداخت مشتریان بانک در موقعیت بهتری برای کاهش ریسک قرار دارد.

بررسی، سنجش و اندازه گیری اعتبار مشتریان در مؤسسات اعتباری، امروزه یکی از مهمترین تصمیمات مالی به شمار می آید. در گذشته، تصمیم در خصوص اعطای اعتبار به افراد حقیقی و یا حقوقی درخواست کننده اعتبار، اغلب بر عهده فردی خبره یا گروهی از خبرگان بوده است و این امر توسط بخشهای مرتبط با امور پولی و اعتباری به اجرا در می آمده است. از آنجایی که روش های قضاوتی مذکور بسیار وقت گیر، پرهزینه و ذهنی (غیر عینی) می باشند، از اعتبار علمی و پایایی لازم برخوردار نمی باشند. بدین منظور مؤسسات مالی باید اقدام به طراحی سیستم های امتیازدهی اعتبار عینی و معتبری مبتنی بر الگوها و مدلهای علمی کنند. سیستم های مدرن سنجش اندازه گیری اعتبار مشتریان مبتنی بر فرآیندهایی مکانیزه شده ای است که طی آن، به برخی از ویژگی های مهم اعتباری مشتریان، امتیازات خاصی اعطا می گردد.(انواری رستمی،فتحی،۱۳۸۲، ۲)